Opwaartsche Wegen. Jaargang 12

[p. 365]

Onderschatting en overschatting
Roel Houwink

Door de redactie van Het Vaderland werd onlangs een enquête onder de Nederlandsche schrijvers gehouden. De vragen, welke gesteld waren, luidden:

1e. Zijn er volgens uw inzicht in de Ned. litteratuur schrijvers of boeken, ten aanzien waarvan gij meent te mogen constateeren dat zij stelselmatig overschat worden?

2e. Zijn er volgens uw inzicht in de Ned. litteratuur schrijvers of boeken, ten aanzien waarvan gij meent de mogen constateeren, dat zij stelselmatig onderschat worden?

Onze mederedacteur Roel Houwink gaf daarop het volgende antwoord:

Wanneer men de woorden in hun strikten zin neemt, lijkt het mij, dat men de beide in uw enquête gestelde vragen ontkennend zal moeten beantwoorden. Want ofschoon er wel het een en ander op de literaire kritiek ten onzent valt aan te merken, zóó deplorabel is de toestand m.i. toch ook niet, dat men van een stelselmatige overschatting of onderschatting van bepaalde schrijvers of werken zou kunnen spreken. Immers dit zou beteekenen, dat zekere kritici opzettelijk aan letterkundige figuren en voortbrengselen een hoogere of lagere waarde zouden toekennen dan waartoe zij krachtens de hun ten dienste staande normen in staat zouden zijn geweest. Ik meen, dat men over kritici van een dergelijk allooi het beste zwijgen kan. Immers het woord ‘stelselmatig’ verbiedt ons een zoodanig kriticus als een dilettant te kwalificeeren en zijn ‘vergissingen’ te beschouwen als louter gevolgen van zijn onkunde.

Neemt men de woorden minder scherp, dan stuit men onmiddellijk op nieuwe moeilijkheden. Immers waar is het objectief kriterium, waaraan men over- en onder-schatting meten kan? De kriticus is geen alwetend en alziend god, maar een mensch van gelijke beweging als de lezers. Vandaar, dat hem slechts een beperkt aantal normen ter beschikking staan, die voor hem een objektieve gelding hebben. En zoo zullen er altijd meerdere met ‘objektieve’ geldigheid bekleede normen-complexen naast (en tegenover) elkaar staan, welke in de practijk der literaire kritiek zullen blijken geen verdere synthese te verdragen.

Bij dezen stand van zaken zal men zich als lezer en als kriticus hebben neer te leggen. Het wil mij daarom voorkomen, dat er een gevaar schuilt in de wijze, waarop de vragen in uw enquête zijn geformuleerd. Want wat hier ‘stelselmatige overschatting’ en ‘stelselmatige onderschatting’ wordt genoemd, is in wezen niets anders dan een uitvloeisel van de beperktheid van het menschelijk oordeel, die in de pluriformiteit van ons geestelijk leven op alle gebied zichtbaar wordt.

Een Protestant en een Katholiek bijvoorbeeld zullen, als zij niet enkel in naam, maar in de kern van hun levenshouding, zijn wat zij zijn, over dezelfde literaire verschijnselen niet hetzelfde oordeel hebben. Soms zullen hun meeningen in groote trekken overeenkomen en soms zullen er fundamenteele meeningsverschillen aan den dag komen (dat hangt van den diepgang der bespreking af en van den aard van het te bespreken werk), doch principiëel zal men hier op een laatste controvers stuiten, welke geen overbrugging toelaat.

In het kader van deze meeningsverscheidenheid kan men er nu zeer licht toe geraken wederzijds te spreken van ‘een stelselmatige overschatting en onderschatting van schrijvers

[p. 366]

en boeken’, in zooverre men het eigen normen-complex een absolute waarde toekent. Maar in het ‘stelselmatige’ van deze overschattingen, resp. onderschattingen, ligt juist het bewijs, dat wij hier niet te maken hebben met louter subjectieve inzichten, doch met een objectief normen-complex, dat berust op een bepaalde levenshouding. Het is dus feitelijk misleidend in dit verband te spreken van ‘overschatting’ of ‘onderschatting’, omdat de vorming dezer waarde-oordeelen niet tot een gemeenschappelijke norm terug te brengen is.

Dat een dichter als Nijhoff in de ‘officiëele letterkunde’ een zooveel grootere plaats inneemt dan de Mérode, is van Protestantsch gezichtspunt een symptoom van ‘stelselmatige onderschatting’ van den laatst genoemden dichter. En zoo is er meer. Voortreffelijke essayisten uit Protestantschen kring als b.v. Van der Leek en Van Nie, een roman als ‘Koningskinderen’ van Rijnsdorp en ‘Lichting '18’ van Van Eerbeek, zijn door de ‘officieele litteraire kritiek’ volkomen over het hoofd gezien. Ook hier zou men kunnen spreken van een ‘stelselmatige onderschatting’. Ja, men zou, zonder in botsing met de feiten te komen, zelfs zóó ver kunnen gaan, dat men van een ‘stelselmatige onderschatting’ van gansch het Protestantsch-literaire leven van de zijde der ‘officiëele letterkunde’ zou mogen spreken.

Doch wat zou men door een dergelijke redeneering winnen? Immers niets. Zoolang het accent in de officiëele Nederlandsche letterkunde op het vitalisme en op het idealisme en het humanisme valt - dus op tendenzen, die in strijd zijn met de principia eener Protestantsch-Christelijke levenshouding -, zoolang zal deze officiëele letterkunde de Protestantsche litteraire beweging en haar voortbrengselen ‘stelselmatig onderschatten’. Zij kan eenvoudig niet anders. En het zou in dit geval geen bewijs voor de gezondheid van de Protestantsche litteraire beweging zijn, indien zij dit naliet.

De niet-Protestantsche litterator zal altijd weer geneigd zijn via zijn aestheticisme te zoeken naar een laatste synthetische norm voor alle schoonheid en daardoor telkens weer meenen, in het bezit te zijn van een universeele aesthetische oordeelsbevoegdheid. Voor hem is in dit opzicht de zaak veel gemakkelijker dan voor den Protestant, want hij zal zijn oordeel te goeder trouw kunnen baseeren op niets anders dan zijn ‘aesthetische normen’. Hij gelooft in de absoluutheid dezer normen en kan daarom eenvoudig zeggen, dat hij de Mérode b.v. een minder dichter dan Nijhoff vindt. Hij kan niet inzien, dat hij door het feit, dat hij zijn aesthetische normen absoluut stelt, uitgaat van een bepaalde (idealistische) levenshouding, die zijn aesthetica evenzeer beïnvloedt als dat met de Protestantsche (en met elke andere!) aesthetiek noodzakelijk het geval moet zijn.

Wat hier dus ‘stelselmatige onderschatting’ lijkt, is in werkelijkheid slechts een (voor de hand liggende) negatieve waardeering van boeken en schrijvers, wier geestelijke praemissen men niet verstaat.

‘Stelselmatige overschatting’ beteekent in dit verband een positieve waardeering van boeken en schrijvers uitsluitend op grond van hun geestelijke praemissen en met verwaarloozing van de primaire aesthetische eischen. Als voorbeelden uit de Protestantsche letterkunde noem ik een figuur als de schrijfster A. van Hoogstraten-Schoch en een roman als Anema's ‘De Sjoenemietische’. Wij mogen evenwel met vreugde constateeren, dat de Jongere Protestantsche kritiek goed ingeschoten is op dit euvel.