Opwaartsche Wegen. Jaargang 12

[p. 210]

Het derde réveil
Van Ham

Toen wij in Opgang, later in Opwaartsche Wegen aan het werk togen om prikkelend te werken op jonge auteurs, hen wilden sterken door de gedachte, dat er naar hen werd uitgezien en dat er een publiek werd bereid, dat hen zou verstaan, als zij kwamen te spreken, leefden wij in hoofdzaak nog uit het tweede réveil; d.w.z. wij zagen een door ons Protestanten verwaarloosd stuk kultuur, een van de terreinen des levens, waarvan we ons niet voldoende hadden meester gemaakt: een tekort aan auteurs en een onopgevoed ‘Christelik volksdeel’. We zouden de achterstand trachten in te halen. Ons Tijdschrift had het zelfde gewild, het was op de goede weg, toen door omstandigheden buiten de schuld van een ijverige en bekwame redaktie, het werk werd afgebroken en het Chr. literaire leven weer verslapte. Evenals in de eerste jaargang van Ons Tijdschrift begonnen we in Opwaartsche Wegen ons manco te konstateren, de oorzaken er van na te gaan en te werken voor aanvulling van het tekort. Dit bracht mee een minder kritiese, meer receptieve houding: de auteurs waren welkom. En het lukte: er kwamen abonnees, er werd een Chr. Letterkundig Verbond door ons vernieuwd en tot een zekere bloei gebracht, er kwamen auteurs; essayisten en auteurs organiseerden zich. Er verschenen dichtbundels, romans, Chr. Letterkundige Studiën.

Nog even volhouden - en dan - (tenminste zo leek het voor de buitenwereld) zouden we ons zo'n beetje gearriveerd gaan voelen.

Deze periode werd afgerond door van Dijk en de Groot, toen ze hun bloemlezing Stille Opvaart samenstelden.

Het tweede tijdperk werd niet met zooveel vreugde ingegaan als het eerste werd verlaten. Het overwegen om een of meer jongeren in de redactie te nemen, gestoord door een niet al te vriendelik aandringen van de jongeren zelf om daar zo spoedig mogelik toe over te gaan, leidde er toe om scherp in te zien, hoe weinig geestelike kracht er in de jonge beweging school. Van der Leek gaf daar o.a. rekenschap van in zijn bespreking van Stille Opvaart. Het woord bezinning werd wachtwoord. Het grote getal studies in Opwaartsche Wegen over de betekenis van het dichterschap en de eigen waarde en het eigen karakter van Christelike kunst is niet een teveel aan zwaarwichtigheid en de lust tot bespiegelen van machteloze oncreatieve geesten, maar is een tasten naar de zin van de hele beweging. In volle ernst is de vraag aan de orde geweest: moeten wij onze literaire beweging niet liquideren en door een nieuw tijdschrift, dat zich op algemeen geestelik terrein beweegt, trachten de jonge mensen om ons heen te

[p. 211]

verzamelen die het te doen is om een nieuwe geest. Dit was de erkenning, dat er om ons heen veel belangrijks gebeurde op geestelik gebied, dat aan onze beweging dreigde voorbij te gaan.

Dit stuitte af op tweeërlei argument: ons verantwoordelikheidsgevoel belette ons een werk los te laten, dat ondanks zijn gebreken, toch vol goede momenten zat en nog vele mogelikheden borg.

Ook begrepen wij, dat niet het belangrijkste is van welke zijde men de geestelike vraagstukken benadert, en dat wij door onze literaire instelling zelf niet aan kracht zouden winnen, als wij daar niet ons uitgangspunt zochten, als wij niet juist in onze kunst en onze kritiek van de nieuwe geest getuigenis zouden afleggen.

Wat is die nieuwe geest? Heeroma heeft er een wachtwoord voor gevonden: het derde réveil. Daarmee heeft hij de Protestantse jongeren midden in een geestelike beweging gezet. Ze zijn verlost uit hun isolement. Zijn positieve uitspraak helpt ons veel meer vooruit dan de uit dezelfde overtuiging gegroeide waarschuwing tegen de gevaren der zelfbestaring, die te zeer een negatieve zin had. Wie weet, dat hij opgenomen is in een geestelike beweging, ziet vanzelf af van zichzelf. Dat wil niet zeggen, dat niet ieder op zijn eigen zeer persoonlike wijze deelneemt aan het réveil. Wie de voortreffelike karakteristieken van Heeroma leest over de dichters, die onder onze jonge Protestanten een plaats in deze geestelike beweging innemen, ziet terstond - als hij het nog niet wist - hoe heterogeen de groep is en dat het zelfs het vernuft van Heeroma zo nu en dan zwaar gevallen is, de plaats van enkelen in het geheel der beweging aan te wijzen; reden, waarom sommigen zich hebben afgevraagd, of het niet mogelik was nog enkele anderen bij te voegen. Het criterium van Heeroma gelijk andere normen, is natuurlik niet altijd even gemakkelik te hantéren; hij zou het nog moeiliker gehad hebben, als hij zonder de réveilgedachte de groep markant had willen tekenen en toch ook gedwongen zou geweest zijn ergens de grenslijn te trekken. Het niet-opnemen in de bloemlezing is niet bedoeld als buitensluiten; het is slechts de betuiging, dat deze dichters in hun werk zich zo weinig hebben uitgesproken over, misschien zo weinig leven uit de gedachten, die de vernieuwing van onze groep hebben betekend, dat het voorshands niet mogelik is ze om deze réveilgedachte te groeperen, zonder hun meer toe te dichten, dan hij in hen vermocht op te merken. Heeroma heeft de beweging in ‘het derde réveil’ geplaatst, om terugblikkend het werk onzer dichters te overzien en ieders positie te bepalen. Hoe belangrijk dit is, kan ieder uit zijn werk terstond konstateren. Nog belangrijker lijkt mij echter zijn woord voor de toekomst. Het derde réveil, dat is een leus om ons aan op te heffen. Het is niet altijd even duidelik geweest, waar Opwaartsche Wegen precies heendreef (de oorzaken noemde ik hiervoor), al heeft zich binnen het orgaan de ganse vernieuwing voltrokken. Nu door Heeroma de feiten duidelik herkend zijn, komen we in een bewuste periode, en bewustwording gaat gepaard met een groeiend verantwoordelikheidsgevoel.

Christelike kunst is kunst van Godsgetuigen formuleerde de Bruin-Heeroma op de laatste konferentie. Daaruit spreekt een grote verantwoordelikheidszin. Daaruit spreekt niet, zoals een enkele nog abusievelik veronderstelt, een voorkeur voor Bijbelse of religieuse poëzie. Wel maakt de geestelike persoon, die uit het geheel van iemands werk spreekt, uit, of hij deel heeft aan het derde réveil of zijn verzen los van deze vernieuwing schrijft.

[p. 212]

Nog weer iets anders is, of hij Christelik dichter is, of tot een groep van Protestantse jongeren mag gerekend worden.

Wel spreekt er uit een voorkeur voor een opvatting van 't dichterschap, waarbij de auteur zich een geroepene voelt, die dus niet doelloos zijn talent heeft ontvangen. Het moet trouwens voor een dichter heerlik zijn te gevoelen, dat men niet langs de weg hoeft te staan. De leuze van het derde réveil verlost de dichter uit zijn eenzaamheid, het zegt tot hem, dat hij in de wereld is geplaatst en een stem heeft ontvangen om te roepen in die woestijn.

Is dit alles nu zo nieuw? Hadden we niet van het begin der beweging Wilma onder ons? En mogen we niet zeggen, dat de voornaamste karaktertrek van haar werk is, dat er een geestelike kracht van uitgaat? Werkte de redaktie van Opwaartsche Wegen al niet lang aan deze vernieuwing mee? Is niet Heeroma juist tot deze formulering gekomen, doordat hij al jaren met de anderen in deze geest in Opwaartsche Wegen heeft gearbeid? Trof hij deze bij zijn komst in Opwaartsche Wegen niet reeds aan?

Inderdaad, het is dan ook niet de verdienste van Heeroma en zijn boek deze dingen te hebben uitgevonden of te hebben veroorzaakt. De betekenis van Heeroma's werk is de hele beweging, voorzover het dan de poëzie betreft, overtuigend als een levende kracht te hebben beschreven. En dat is stimulerend voor de beweging zelf.

Gevaar voor overschatting is daar niet bij. Heeroma vervalt niet gemakkelik in uitbundigheden en bij zijn goedkeurende knik over het feit, dat we op de goede weg zijn, heeft hij met ernst op het toenemen van onze verantwoordelikheid gewezen. Het is in een cirkelredenering samen te vatten. Hoe groter het besef van verantwoordelikheid leeft in de enkelingen, des te meer wordt dit tot een teken van de groep, en wordt deze ingeschakeld in het derde réveil; dit deelnemen aan de grote bewegingen van onze tijd legt ons steeds groter verantwoordelikheid op.

Heeroma's inleiding hoeft niet zonder kritiek geslikt te worden. Er zijn gedeelten in, die ik zelf anders zeggen zou. Maar wij zijn hem dankbaar voor wat hij verricht heeft. Hoe beter hij verstaan wordt, des te beter zal men begrijpen wat het Chr. dichterschap zin geeft en dat de waarde van een blad als Opwaartsche Wegen niet beperkt blijft tot zijn naastliggend doel als literair forum.