Opwaartsche Wegen. Jaargang 12

[p. 96]

Het oudste epos der mensheid¹⁾
Van Ham

Aan het begin van de nationale geschiedenis staat bij menig volk een epos, dat teruggrijpt naar een strijd, die aan de nationale consolidatie voorafging, een verhaal dat de gegevens van sage, mythe naar de historie wendt. In het oudste epos der mensheid - een enkele redaktie van het Gilgamesj-epos reikt terug tot tweeduizend jaar voor Christus - rijst uit het rumoer van de strijd de ontsteltenis over de dood en de vraag naar het eeuwige leven.

Het epos verhaalt van de vriendschap van Enkidoe en Gilgamesj, hun strijd met de vijand, de dood van Enkidoe, Gilgamesj' smart en zijn zoeken naar het eeuwige leven. Het is het diepmenselike verhaal van de man die in ongeschokt zelfvertrouwen goden durft tarten, maar alle zekerheid verliest, als hij staat tegenover het lijk van zijn vriend. Velen had hij zien vallen, door zijn eigen hand, en het had hem niet getroffen, overviel hun niet een rechtvaardig lot? Maar de machteloosheid tegenover de doodstrijd van zijn vriend doet hem in de dood de verschrikking herkennen en in zijn angst voor de dood begint hij te zoeken, of er voor deze benauwenis geen ontkoming is. Tot voor de poorten van het dodenrijk komt hij en hij voor wie zijn tijdelikheid een foltering geworden is, vreest niet de poorten der hel in te treden en schrijdt twaalf maal twee stonden door het kille duister van de Pas der Wanhoop, tot hij staat voor de troon van Sjamasj, die hem op zijn dringend smeken verwijst naar de schenkster Sidoeri, die voor zijn strijdaks de poort opent, maar zijn streven nutteloos noemt en hem een leven van vreugde in vergeten raadt. Ten slotte wijst ze hem Oersjanàbi, de schipper die de vloed van wereld en dood bevaart. Reeds heeft echter Gilgamesj in zijn woeden één weg tot het Eiland des levens voor zich afgesloten, slechts door bovenmatige inspanning gelukt het hem de laatste weg behouden af te leggen en komt aldus eindelik tegenover Oetnàpisjtim, die het geheim des Eeuwigen Levens kent. Zes dagen en zes nachten moet hij waken. In de zuiverende vijver van de dood wordt hij gereinigd, de gade van Oetnàpsjtim vertelt hem van het doornige kruid des Eeuwigen Levens, diep in de wereldzee. De schoone bloem plukt hij en hij juicht zijn overwinning, maar de slang, een listige demon, ontrooft hem de bloem. Arm en berooid keert hij terug in Oeroek en leeft het onbevredigende leven. Nog eenmaal openbaart hij zijn energie, als hij van de goden afdwingt de ontmoeting met de schim van Enkidoe, die hem slechts van het onafwendbare en het vernietigende werk van de dood weet te verhalen. Toen strekte ook Gilgamesj de leden en jubelend en onweerhoudbaar, besprong hem Doods demon.

In wanhoop gaat het verhaal onder. Voor Gilgamesj, ook al is hij voor twee derde

1) Gilgamesj, Soemerisch-Babylonisch epos in twaalf tafelen door Jan H. Eekhout. G.F. Callenbach, uitgever, Nijkerk.

[p. 97]

godheid, is geen ontkomen, hoe zal de mens de verschrikking van de dood ontvlieden? ‘Men moet hierna wel het Johannes-Evangelie opslaan om daarin het vervolg van het Gilgamesj-epos te lezen: ‘dit is het eeuwige leven, dat zij U kennen, den eenigen, waarachtigen God, en Jezus Christus, Dien Gij gezonden hebt’, zegt Prof. de Groot, die bij Eekhout's vertaling een inleidend woord schreef, en verklaart, dat Eekhout er in geslaagd is een zo goed als letterlike vertaling te schrijven. We mogen er aan toevoegen: in een Nederlands, dat voortreffelike eigenschappen bezit. De verheven toon van het oude epos klinkt uit de statige verzen, zonder dat hij de voordelen van het moderne vers heeft moeten loslaten. Een goede vertaling is een nieuw kunstwerk, verlochening van eigen persoon en het stempelen met eigen merk gaan hier samen.

Heeroma karakteriseerde (Opwaartsche Wegen XI, 96) Eekhout als een dichter van ‘soliede ambachtelikheid’, iemand die ‘alle gebruikelike taalmiddelen’ weet te benutten. Hij wijst daar reeds op zijn vele vertalingen. Als hij ergens deze eigenschappen nodig heeft gehad en op meesterlike wijze zich van de ‘opgave’ heeft gekweten, dan is het in deze Gilgamesj-vertaling.

Om snel tot de karakterisering van het geheel te komen, heb ik het verhaal in mijn weergave snel tot het probleem van dood en leven gevoerd. Ik mag nu echter niet nalaten er op te wijzen, dat ook de eerste zes tafelen van Gilgamesj' overmoed en zijn vriendschap voor Enkidoe, een aansluiting van kultuur- en natuurmens, hun gezamenlike avonturen een boeiend verhaal vol afwisseling bieden, dat zijn keerpunt vindt op het ogenblik, als Gilgamesj Ischtar, de godin der liefde, voor Enkidoe versmaadt. Zo wordt het eerste deel, de zes tafelen der vriendschap op gans natuurlike wijze verbonden met 't tweede deel, de zes tafelen van de dood. Want Enkidoe's dood is Ischtar's wraak.

Voor ik het door de firma Callenbach met biezondere zorg uitgegeven boek uit de handen leg, schrijf ik enkele verzen over om de lezer een eerste kennismaking te gunnen met het werk, dat me zo onder zijn bekoring vermocht te brengen. Gilgamesj is doorgedrongen tot Oetnàpisjtim, die hem vraagt naar de oorzaak van zijn leed en Gilgamesj antwoordt:

Nimmer torste een mensch zwaarder het mensch-zijn.
Een Broeder had ik, dien ik minde, meer dan mijn leven.
Wij waren elkander ten schilde. Plotseling stelde
Zich tusschen mij en mijn Broeder, Hij, dien men Dood heet;
Weerloos een kind stond ik voor zijn zwarte Verschrikking.
Roerloos en stom lag gestrekt hij, die het bestond dat
Den Berg der Ceedre' overstegen wij, dat wij doodden
Den Stier des Hemels, Choembaba sloegen, den Wachter
Des Wouds, het leeuwbeest der bergen keelde' als een wild-zwijn.
O, Noodlot, Noodlot des Menschen, Gij die voltrekt U
Zelfs aan den Grootste: Enkidoe: Panter der Steppe!
Hoe zal wèg-schreien ik het leed dat eindeloos mij foltert?
Hoe zal stom-zwijgen ik het leed dat maatloos mij martelt!
Ook ik, als hij, ben den Dood verpand, onweerhoudbaar!
Ook ik...... moet sterven......! Doch ik wil niet sterven! Ik wil niet......!