Opwaartsche Wegen. Jaargang 12

[p. 60]

Bij een gedicht van Achterberg
Roel Houwink

In de November-aflevering van Opwaartsche Wegen, Jaargang 1933, verscheen een gedicht ‘Moeder’ van Gerrit Achterberg, dat, naar wij vernamen, onder de lezers nog al wat stof heeft doen opwaaien. Op zichzelf lijkt ons dit een niet al te betreurenswaardig feit, aangezien over het algemeen de publieke belangstelling voor onze dichtkunst - na de kortstondige opleving omstreeks 1925 - weder bedenkelijk dicht het nulpunt genaderd is. Ja, het gebeurde zelfs, dat een niets kwaads vermoedend recensent van een onzer provinciale hoofdbladen door middel van een ingezonden stuk - stel u voor welk een sensatie: een ingezonden stuk over een gedicht! - door een lezer ernstig berispt werd, omdat hij het gewaagd had bovengenoemd vers, met een uiterst voorzichtige erkenning overigens, in zijn tijdschriften-overzicht te citeeren.

De wijze, waarop de vertoornde lezer zich uitliet, deed evenwel niet veel goeds vermoeden omtrent 's mans poëtisch inzicht, doch de situatie werd nog pijnlijker, toen bleek, dat wij hier te maken hadden met een ergerlijk geval van ‘jalousie de métier’. En al moet worden toegegeven, dat het geen plezierige gewaarwording is, wanneer men eigen rhetoriek ziet gepasseerd voor echte poëzie, die men niet begrijpt; dat neemt niet weg, dat de aanval van dezen muzenzoon-in-hope hoogst ongepast moet worden geacht.

* _* *

Is het gedicht in kwestie werkelijk zoo onbegrijpelijk als het er klaarblijkelijk voor vele lezers op het eerste gezicht heeft uitgezien? Wij willen beginnen met het vers hier nog eens in zijn geheel te citeeren en daarna trachten een weg aan te wijzen, waarlangs men zijn zin kan benaderen. Want wij zijn er vast van overtuigd, dat men ten onrechte de blaam der onbegrijpelijkheid (= onzin!) op dit gedicht heeft gelegd.

Moeder

Mijn moeder is een grijze Vrijdagmorgen;
zij moet de kamer doen, stof beeft;
dan dweilen, voor het eten zorgen,
zien wat er van gisteren overbleef......

Ik ben in haar liefde geborgen,
die elk verraad der wereld overleeft;
ik ben een moordenaar, maar overmorgen
eten wij koek, die zij gebakken heeft.

[p. 61]

 

Wanneer de Zondagmorgen is ontloken

 

Staat heel haar wezen in de blijde bloei,

 

waarin mijn wezen moet zijn aangebroken;

 

 

 

omdat ik dan niet meer gevoel,

 

hoe door de dood is aangestoken,

 

wat bij een andere vrouw begon.

Ik zat met moeder aan de haard, zij breide
en ik deed niets dan sigaretten rooken.
Ze zei: jongen je moet niet zooveel rooken.
Ik zei: ik zal er morgen mee uitscheiden.

Ik ben het haardvuur nog wat op gaan stoken
ik hoorde hoe het zachtjes in mij schreide,
omdat het nooit zou worden uitgesproken,
wat zich vlak bij voor eeuwig wou bevrijden.

Wij vermoeden, dat vele lezers reeds over den eersten regel gestruikeld zijn. Dat de dichter zegt: ‘Mijn moeder is een grijze Vrijdagmorgen’, vonden zij dwaas, omdat zij de diepte en de directheid niet begrepen van dit beeld. Zij waren gewend aan zekere poëtische cliché's, maar hier worden zij geplaatst tegenover een nieuw beeld in geconcentreerden vorm. Toch ligt de grondoorzaak van hun wanbegrip niet op dit niveau. Wie in staat is zich objectief rekenschap te geven van de plastische noviteiten, die de jongere dichters in hun verzen naar voren hebben gebracht, zal zich onmogelijk door dit beeld gechoqueerd kunnen voelen. Herman van den Bergh en Marsman b.v. hebben in dit opzicht nog wel eens wat anders gepresteerd! Ons bewustzijn klampt zich aan dergelijke ‘uiterlijkheden’ vast om voor zichzelf de dingen te verbergen, waarom het in werkelijkheid gaat. Men vindt dit gedicht ‘gek’, omdat het aan allerlei raakt, dat de meesten onzer liever niet weten willen; dat zij de neiging hebben te verdringen, zoodra het aan de poort van hun bewustzijn aanklopt. Door het oordeel ‘gek’ of ‘onzin’ motiveeren zij deze verdringing voor hun bewustzijn. Ze zijn ‘eraf’. Het gevaar is bezworen. Het leven gaat verder: er is niets gebeurd.

Als goede poëzie inslaat, ‘gebeurt’ er wel iets. Maar de geest van den mensch is van nature traag en dus heeft de mensch liever, dat er ‘niets gebeurt’. Dat is ook één van de redenen, waarom de meeste menschen niet van poëzie houden of ze alleen maar ‘mooi vinden’. Dat ‘schaadt’ (d.w.z. verstoort de rust ook niet.) Want ‘mooi vinden’ schept geen verplichtingen tegenover God, zichzelf en anderen. Men kan altijd terug, wanneer het ons te benauwd begint te worden. Dan vindt men het tenslotte toch maar wat minder mooi!

Doch wanneer het om ‘begrijpen’ gaat, liggen de dingen anders. Wie eenmaal ‘begrepen’ heeft (d.w.z. gegrepen is!), zou misschien wel eens wat minder willen begrijpen, maar

[p. 62]

dat gaat niet meer. Men kan niet minder begrijpen dan men begrepen heeft. En zoo kan ook hij, die iets van het ‘geheim’ der poëzie begrepen heeft, niet meer los komen van dit begrip, tenzij hij...... de poëzie zelf in twijfel trekt. Dat is zijn eenig redmiddel. En het is dan ook een redmiddel, dat op kritieke oogenblikken telkens weer in de geschiedenis der letteren wordt benut.

Hoe traditioneeler de poëzie wordt, hoe minder vaak zij de lezers ‘stoort’. Zoodra echter ‘een nieuw geluid’ vernomen wordt en de storing begint te dreigen, treedt het verzet op en spreekt het vonnis uit: dit is onzin, dit is geen poëzie. Met andere woorden: wij hebben het recht ons niet te laten ‘storen’ door dit werk.

Het vers van Achterberg is zulk een ‘storend’ vers en het zal zich daarom moeten getroosten voor onzin te worden gehouden. De Goddelijke Waarheid hebben wij aan het kruis geslagen. In dat licht bezien is het niet zoo bevreemdend, dat wij de waarheid, die het den dichters gegeven is te openbaren, voor ‘onzin’ houden. Wij hebben een hekel aan ‘waarheid’, die ons te na komt. En op een andere wijze dan de Goddelijke Waarheid komt ons ook de dichterlijke waarheid te na. Zij raakt ons als gene wel niet in het hart van ons leven, maar ook naar de periferie toe hebben wij nog kwetsbare plekken te over.

Eén der gevoeligste hiervan is ongetwijfeld de verhouding tot onze moeder en er bestaan in onze dichterlijke letterkunde weinig verzen, die deze verhouding zoo diep raken als dit gedicht van Gerrit Achterberg. Het ‘storende’ in dit vers is nu, dat de dichter niet als toeschouwer de verhouding tot onze moeder (want de zijne is ook de uwe en de mijne; daarin ligt ook iets van het ‘geheim’ der poëzie) tot uitbeelding heeft gebracht, maar onmiddellijk en concreet op een beslissend levensmoment. Wij hebben dit levensmoment als werkelijk of mogelijk in ons eigen leven te aanvaarden, willen wij doordringen tot de kern van dit gedicht. Kunnen wij dit niet, dan rest ons niets anders dan het voor ‘onzin’ te houden. Immers: dan zijn wij ‘er vanaf’.

Achterberg geeft in zijn gedicht geen verheerlijking van de moeder of het moederschap. Dan zou hij zijn vers ‘als toeschouwer’ hebben geschreven. ‘Mijn moeder is een grijze Vrijdagmorgen’ schrijft hij en teekent daarmee in één trek het beeld van millioenen moeders (en niet de slechtsten!) op aarde. De Vrijdag is de dag, waarop de sleur van het huishoudelijk werk het zwaarst drukt en de morgen van dien dag ontvangt dien last in zijn vollen omvang. Daarna komt de Zaterdag, die het uitzicht op den Zondag brengt. Ingesponnen in de troosteloosheid van het immer weerkeerende, een vale cocon, dat is het beeld van de moeder, dat in den dichter wakker geroepen werd. Maar in deze cocon sluimert het wonder:

Ik ben in haar liefde geborgen,
die elk verraad der wereld overleeft.

Wie dit kan zeggen van zijn moeder, die weet pas waarlijk wat een moeder is en...... hoezeer een volwassen zoon in de eeuwige schuld staat bij deze liefde, die hem nochtans zonder te vragen en te oordeelen in zich geborgen heeft.

Ik ben een moordenaar......

[p. 63]

roept de dichter uit en dan kan hij er dit op laten volgen, waaruit gansch de loutere liefde van het moederhart openstraalt:

...... maar overmorgen
eten wij koek, die zij gebakken heeft.

Dan is alles door haar liefde toegedekt, dan is alle zelf-aanklacht versmoord, dan is er alleen de geheiligde blijdschap van den Zondag, die zij op hare wijze mede heeft voorbereid.

Is het zoo vreemd, dat de regel:

Ik ben in haar liefde geborgen

dien anderen met zijn adembeklemmende bekentenis wakker roept: ‘Ik ben een moordenaar’?...... Zouden wij niet allen een moordenaar kunnen zijn geweest? En valt het felle, niets verbergende licht van deze zelf-beschuldiging niet op ons, wanneer wij denken aan de goedheid dezer moederliefde, waarin wij met onze daden en met ons leed geborgen zijn?

Deze zelf-beschuldiging accentueert de gebrokenheid van ons bestaan. En alleen uit die gebrokenheid zijn de twee volgende terzinen te verstaan. Want wie haar niet kent, kan onmogelijk zijn verlangen naarde ongebrokenheid van het leven zoo hoog opvoeren, dat zij één duizelingwekkend oogenblik - hoe bitter beseffen wij later, dat dit moment ‘maar een droom’ was! - werkelijkheid voor hem wordt. Zulk een oogenblik is in de beide terzinen beschreven. De mensch herkent iets van zijn levensoorsprong: de (nog) buiten ‘onze’ werkelijkheid vallende seconde, waarop zijn wezen aanbrak (en brak!) in deze wereld, dringt zijn herinnering binnen, wakker geroepen door het beeld van de ongebroken moederliefde (iedere vrouw weet, dat zij deze liefde slechts in Christus bezitten kan, wanneer God het geeft, dat zij van haar vermag uit te stralen), dat hij op dien Zondagmorgen aanschouwt. En dat oogenblik is een moment van groote bevrijding, want de aanschouwing dezer ongebroken liefde neemt ook de gebrokenheid weg uit die andere liefdesverhouding, waarin de mensch niet als zoon staat, maar als man. Dat ook deze verhouding buiten Christus, zooals alles in het leven, onder het beslag van den dood ligt (aangestoken is als een op het oog misschien nog gave en schoone vrucht door den dood) de dichter beseft het maar al te goed. Vandaar dit oogenblik van onnoemelijke bevrijding, wanneer hij in moeders vlekkelooze liefde zijn eigen liefde gezuiverd ziet - voor een voorbijflitsende seconde (maar die de eeuwigheid in zich draagt!) - van het bederf.

Het tweede gedicht is als het ware het tegenbeeld van het eerste. Hier geschiedt de gehoopte bevrijding niet, maar gaat voorbij.

In het eerste kwattrijn reeds zien wij, dat hier geen ontmoeting plaats grijpen zal tusschen liefde en schuld, maar dat twee werelden, door lichtjaren afstands gescheiden, langs elkaar heenglijden zullen. De moeder breit en de jongeman doet niets dan sigaretten rooken. Arbeid en ledigheid: er is tusschen hen geen verzoening. En wanneer dan de arbeidende vermaant, trekt de ledigheid zich terug op de goede voornemens, waarmee, zooals men weet, de weg naar de hel is geplaveid. Ook hier geen ontmoeting, maar een verder uit

[p. 64]

elkander gaan. En het baat niet, of de ledige (zoo voelt zich op dat oogenblik de jongeman) nu toch nog iets doet, n.l. het haardvuur opstoken, daarmee kan hij de stem van het in hem knagend zelf-verwijt niet smoren en het bevrijdt hem niet van de innerlijke kou, die hem bevangen heeft. Integendeel: nu eerst recht begint hij te gevoelen wat hem kwelt en komt hij tot het besef wat hij verzuimd heeft door het oogenblik der ontmoeting (ze zei...... ik zei......) onbenut voorbij te laten gaan. Had hij toen inplaats van een ethische belofte een zelf-beschuldiging kunnen uitspreken, zooals in het vorige vers, dan hadden moeder en zoon elkaar misschien in het diepst van hun wezen, gelijk eens, ontmoet en was deze hunkering, die in ieder gebroken mensch leeft, naar een laatste, radicale bevrijding weder voor een oogenblik in hem ontbloeid. Nu echter kon niets van deze dingen worden uitgesproken. En zoo bleef deze mensch, als zoo vaak een ieder van ons, met zich zelf in zijn eenzaamheid alleen. En in deze eenzaamheid blaast de satan zijn verlokkende melodieën in onze ooren.

* _* *

In het bovenstaande hebben wij getracht een weg aan te geven, waarlangs men den zin benaderen kan van Achterbergs gedicht. Wij gelooven niet, dat men zonder een dergelijke uitleg dit vers niet zou kunnen begrijpen. Het is niet ‘moeilijker’ dan een ander gedicht. Wij hebben hierboven reeds aangegeven, wat de reden kan zijn van het feit, dat men het niet ‘als zoete koek opgegeten heeft’. Er is een, vaak onbewuste, innerlijke weerstand in ons, wanneer er een storing dreigt plaats te grijpen in ons zorgvuldig gekoesterd en behoed geestelijk evenwicht. Als een vers ons naar de randgebieden van ons leven drijft, zooals hier ontegenzeggelijk het geval is, verzetten wij ons. Wij willen niet waken en nuchteren zijn, wij willen liever welbehagelijk voortdommelen. En vooral onze vroomheid willen wij gaarne buiten schot houden, daar zijn wij extra voorzichtig mee en wij gaan onmiddellijk hoog te paard zitten, wanneer wij in deze rust, die zoo vaak als twee druppels water op den doodslaap gelijkt, worden bedreigd. Dat deden wij tweeduizend jaar geleden al en dat doen wij nu nog, elken lieven dag, dien God ons geeft.

Uit het gedicht van Achterberg spreekt iets van deze ‘ergerniswekkende’ vroomheid, die zeggen kan: ‘Ik ben een moordenaar’. En als wij over deze ergernis niet heen kunnen komen, laten wij dan denken aan het woord, dat Jezus zeide tot één van de kwaaddoeners, die met Hem gekruisigd werden en die zijn schuld beleed: ‘Heden zult gij met mij in het Paradijs zijn’. Misschien verliest dan ook Achterbergs gedicht het laatste spoor zijner onbegrijpelijkheid tegen den achtergrond van deze hooge onbegrijpelijkheid der Goddelijke genade.