Opwaartsche Wegen. Jaargang 11

[p. 391]

Mensch en machine¹⁾
Roel Houwink

Het is een afgesleten gezegde geworden, dat de machine haar stempel gedrukt heeft op den mensch van vandaag; een gezegde, zoo afgesleten, dat men er nauwelijks meer notitie van te nemen pleegt en er schouder-ophalend aan voorbij gaat. Men houdt de uitdrukking daarenboven voor een zinnebeeld en geeft zich van de werkelijkheid dezer stempeling in den regel geen rekenschap. Men moet zich al een volgens de crisiswet gemerkt varkensoor voor den geest halen om zoo eenigszins te kunnen begrijpen wat een dergelijke stempeling in werkelijkheid beduidt: het onverbiddelijk paars van de wet, levenslang geprent op de rose onnoozelheid van het vleesch. Elke vergelijking heeft intusschen de eigenschap in meer of mindere mate mank te gaan. Zoo ook deze: want het vleesch van den modernen mensch is rose noch onnoozel, het is hoogstens met rouge bewerkt en zonder geweten; schijn bedriegt!

De stempel, die de machine op den mensch heeft gedrukt, is de stempel der wet. Door de machine heeft de mensch getracht aan de wet te ontkomen, hij moet nu tot de ervaring komen, dat hij de wet slechts buiten zich heeft geplaatst. De wet is dezelfde gebleven, of hij haar erkent in de menschelijke zwakheid van zijn hoogmoed en begeerten, of dat hij haar ervaart in de demonische kracht, waarmede de machine zijn bestaan verwoest. Hij kan zich niet losmaken van de wet. Ook hem is zij levenslang in het vleesch geprent. Wanneer wij deze dingen bedenken, krijgt het bovenaangehaalde gezegde een minder gemoedelijken klank en zal men er niet meer zoo licht schouder-ophalend aan voorbij wagen te gaan. Dan is iets duidelijk geworden van de existentieele ernst, waarom het bij de verhouding van mensch en machine gaat. En wij hebben dit noodig om iets van Bordewijks jongsten roman, die overigens slechts 48 bladzijden telt, te verstaan, want dit werk ligt geheel besloten in deze ernst.

Dat de strijd tusschen mensch en machine een strijd is op leven en dood - laten wij voor ons zelf onze angst niet achter looze verwachtingen pogen te verbloemen -, blijkt ten duidelijkste uit dit verhaal, waarin de beslissing reeds ten gunste van de machine is gevallen. De wereld, die Bordewijk ons teekent met zijn griffel van graniet, is niet meer de wereld der menschen, het is de weide-plaats der knorrende beesten, waartusschen hier en daar bij ongeluk een enkele mensch is verdwaald. De huizen, de zee, de auto's, dat alles leeft en laat zich gelden; de mensch is er, omdat hij er nu eenmaal bij behoort. Hij is décor geworden en heeft geen andere functie meer, naar het schijnt. Meen niet, dat wat Bordewijk heeft gezien een angstdroom is, die geen ankerplaats heeft in de werkelijkheid. Het zou gevaarlijk zijn z'n vizie te houden voor ‘fantasie’ en er zich niet verder om te bekommeren. Er is een (meestal verborgen) contact tusschen de letterkunde van een tijd en dezen tijd in zijn grondstructuur, waarmede niet te spotten valt. Iedere tijd heeft de letterkunde, die hij in dieperen zin noodig heeft, d.w.z., die de uitdrukking is van het meest eigene dat hij bezit. Zoo ook de onze. En het meest eigene van onzen tijd is, dat hij begrepen is in de fatale worsteling van mensch en machine. De mensch staat op het oogenblik voor consequenties, die hij niet heeft voorzien. Hij is niet langer de meester, die hij zich waande, maar hij is op het punt de slaaf te worden van zijn geautomatiseerde begeerten. Hij moet koopen, steeds meer

1) F. Bordewijk, Knorrende Beesten. Utrecht, De Gemeenschap, 1933.

[p. 392]

koopen, want als hij niet koopt, stort het economisch stelsel, dat hem voedt, ineen. Het eene overbodige na het andere moet hij zich aanschaffen. Want de machine's moeten aan den gang blijven, als 't kan: dag en nacht.

Van al deze dingen, die den achtergrond vormen van het moderne leven, dat zich tracht staande te houden op den rand van den vulkaan, vindt men niets terug in den roman van Bordewijk, maar men ruikt de zwaveldampen reeds en dat is meer dan voldoende. Het is juist de groote verdienste van den schrijver, dat hij niet, zooals b.v. Ilja Ehrenburg, alle dessous van het sociale leven noodig had te onthullen om ons een suggestie te geven van de werkelijk hier en nu: Europa, anno 1933. Met een onvergelijkelijk meesterschap heeft Bordewijk op luttele bladzijden de essentie van het leven in deze werkelijkheid tot uitbeelding gebracht. Door niets anders dan door zijn stijl - gelijk het een rechtgeaard schrijver betaamt - gelukt hem dit. De vraag is slechts: in hoeverre is deze geserreerde stijl zonder te verwateren voor een uitgroei in de breedte vatbaar? Want het ligt voor de hand, dat men een dergelijk ‘experiment’, zonder zich te herhalen, niet voor een tweede maal behoeft te beproeven. Stroman in zijn ‘Stad’ is op een ontegenzeggelijk breeder plan begonnen, maar hij heeft er zich niet op weten te handhaven en heeft, hoe meer zijn boek de laatste bladzijde naderde, een des te grooter hoeveelheid water in zijn wijn moeten doen. Bordewijk is erin geslaagd zich op eenzelfde niveau te handhaven, doch het is te smal voor een eenigszins omvangrijk werk. Daarom zien wij dit maal met buitengewoon groote belangstelling naar een nieuw werk van dezen schrijver uit.

Met dit experiment zet Bordewijk de pioniersarbeid van enkelen voort, die ervan overtuigd zijn, dat ons proza een grondige, ‘innerlijke’ vernieuwing behoeft, wil het niet binnen twee of drie generaties volkomen zijn verindustriealiseerd. Hoever wij reeds op den weg dezer verindustriealiseering voortgeschreden zijn, laat zich gemakkelijk nagaan, wanneer men kwaliteit en kwantiteit van onze huidige romanproductie eens met die van een tiental jaren geleden vergelijkt. Men zal dan kunnen opmerken, dat de kwaliteit in hetzelfde tempo afgenomen is als de kwantiteit toegenomen. En dat is een onrustbarend verschijnsel, waartegen geen struisvogelpolitiek baat.

De geestelijke basis van Bordewijks roman is die der onmiddellijke levensaanvaarding, daaraan dankt het gansche werkje zijn concreetheid. Er is geen idealisme, dat de uitbeelding remt, bij hem aanwezig. Alle contouren zijn feilloos scherp getrokken, zij laten geen beschouwelijke nevelen toe. Wij zijn ervan overtuigd, dat deze onmiddellijke levensaanvaarding zeer dicht bij de christelijke levenshouding staat, veel dichter dan men op het oogenblik misschien nog geneigd is aan te nemen, mits men maar ‘aanvaarden’ niet voor een kritiekloos accepteeren van feiten en omstandigheden houdt, want de christen kan nimmer zonder kritiek. Maar deze kritiek is geen immanente, hem inwonende, die hij slechts uit te spelen heeft, naar het hem lust; doch een transcendente, die van bovenaf komend, hem zelf en gansch de hem omringende werkelijkheid treft. Het is de kritiek van het kruis, die over alle dingen zijn schaduw legt; zooals wij gelooven, dat door Christus deze schaduw eenmaal in het puurste licht zal worden veranderd, ja het nu reeds is op een onbegrijpelijke wijs, omdat er tusschen nu en dan slechts het verloop ligt van den tijd. En wat is tijd in het aangezicht der Eeuwigheid? Immers niets!