Opwaartsche Wegen. Jaargang 10

[p. 425]

Kroniek

Enkele aanteekeningen bij Heeroma's kroniek van het literaire leven in 1932.

De kroniek van onze jongste redacteur in het eerste 1933-nummer van Opwaartsche Wegen zal in groote lijn, door het georiënteerde lezerspubliek van ons tijdschrift met eenige bewondering gewaardeerd zijn geworden. Ik zelf heb er in menig opzicht van genoten. Het betoog is, op enkele onderdeelen na, waarbij ik dan ook gaarne mijn aanteekeningen maak, een goede oriëntatie. De toon is voorts wat zuur en laatdunkend; vooral voor een redacteur van een tijdschrift waaraan zelf zooveel ontbreekt en waarin in 't bijzonder zoo weinig beweging zit die correspondeert met de polsslag van deze tijd, zoo dat hij de kroniek over ‘ons leven’ maar achterwege laat met de verwijzing: dat de lezers die van nabij hebben meegemaakt.

Een bedenkelijke autoritaire gearriveerdheid.

Heeroma zegt in de aanvang van zijn kroniek: Een kroniekschrijver moet een objectief man zijn en niet zijn eigen kriteria, maar de kriteria der groepeeringen zelf moeten hem de maatstaf aan de hand doen om tot een indeeling van het literaire leven te komen.

De interpretatie der betreffende maatstaven lijken me het beste deel van de kroniek. Heeroma's subjectief oordeel kruist zijn objectieve beschouwingen meermalen gelukkig en raak, maar enkele malen prikkelt het tot verzet.

Op pag. 378 vind ik onderaan een zin die luidt:

De jong-protestantse groep heeft door haar kultureele achterstand bij de Jong-katholieken bijv. A.J.D. van Oosten aan de R.K. kerk moeten afstaan.

Heeroma blijft volkomen in gebreke aan te toonen waaruit deze kultureele achterstand blijkt. Hij doet voorkomen alsof dit vanzelfsprekend duidelijk is. Indien hij zijn bewering niet grondig weet te motiveeren kan ik haar slechts zien als het koesteren van ons zooveelste minderwaardigheidsgevoel.

Dat wij echter A.J.D. van Oosten door deze onwaarschijnlijke kultureele achterstand aan de R.K. Kerk moesten afstaan, is een insinuatie waarmede Heeroma zichzelf blameert.

Voorts.: Uit het feit trouwens dat zooveel protestanten tegenwoordig om de gewijde Gemeenschapskaars heenfladderen, blijkt duidelijk dat het netjes is geworden om kultureel een beetje met Rome te koketteeren. Inderdaad het blijkt wel duidelijk. Maar zou ik Heeroma enkele andere duidelijkheden aan de hand mogen doen?

Is het bijv. Heeroma niet opgevallen dat gelijktijdig aan deze Gemeenschapsflirt een hevige adoratie der protestante jongeren (ondanks de epigonen slacht) te constateeren valt voor elk willekeurig ander tijdschrift: (ik zou haast zeggen behalve voor Opwaartsche Wegen), De Gids, De Nieuwe Gids, Forum, Roeping, Elseviers, Helikon, tot Het Venster, het Korenland en de Delver toe?

Maar als Heeroma dan per se een accent op dit koketteeren met de Gemeenschap wil leggen, Zou dan de oorzaak niet eerder te vinden zijn in de aantrekkingskracht, die de Protestantsch gerichte geest van de R.K. Gemeenschap, op onze jongeren uitoefent.

Een gerichtheid die de Gemeenschap bijwijlen kettersche allures doet aannemen en die een preventieve censuur der R.K. geestelijke overheid noodzakelijk maakte?

Een gerichtheid ook, die deze protestante jongeren zoo goed als geheel in Opwaartsche Wegen missen?

En als ik vervolgens Heeroma nog even mee mag nemen naar pag. 381 en zijn beschouwing over Het Venster, waar hij zegt:

(Hier) schrijven ook enkele mal-kontente Jong-Protestanten in, vroegere medewerkers van Opw. Wegen die met de principieele richting van ons tijdschrift niet langer konden of wilden meegaan....

dan kom ik tot de vraag of het voor de objectiviteit der kroniek niet juister ware geweest te zeggen: dat ALLE protestante jongere O.W. medewerkers behalve Muus Jacobse en de Bruin

[p. 426]

(de poëtische productie van de B. is niet zoo overvloedig) in het Venster hebben gepubliceerd en nog publiceeren.

En of het tenslotte niet beter ware geweest de principieele richting van ons tijdschrift in dit verband niet te noemen, omdat ten eerste uit de kolommen van O.W. moeilijk is uit te visschen welke principieele richting het blad eigenlijk volgt en vervolgens, omdat juist dit punt in de boezem van de redactie zelve tot op de huidige dag een kwestie van ernstig dispuut (alias permanente bezinning) uitmaakt.

Indien een conclusie er dan ook falikant naast is, is het deze wel. Het opmerkelijk verschijnsel dat thans bijna uitsluitend de lyriek van Muus Jacobse in O.W. domineert en dat de overige jongeren of enthousiastloos òf heelemaal niet meer in O.W. publiceeren, behoorde de redactie en in 't bijzonder de kroniekschrijver geleerd te hebben dat de schuld van deze toestand elders ligt.

Juist in het gebrek aan principe, richting en leiding waardoor O.W. naast de andere cultureelliteraire groepsperiodieken niet het toonaangevend tijdschrift is geworden waarop de jongeren gehoopt hadden; door pretentievol inconsequent oordeelen en permanent geblunder jegens het werk van hun medewerkers: door imcompetent gecritiseer en een totaal ontbreken van elke vorm van strijdvaardigheid.

Jan H. de Groot.

Naschrift.

De redaktie ontving behalve het bovenstaande stuk van Jan H. de Groot ook ‘Enkele Aantekeningen’ in dezelfde geest van G. Kamphuis. Deze laatste maakt o.a. bezwaar tegen de opmerking van de kroniekschrijver, dat de oprichting van Forum een nederlaag voor Marsman betekent. Ook meent hij, dat Het Venster ten onrechte in ‘het liberale kamp’ wordt ondergebracht: ‘Blijkbaar kan Heeroma zich niet voorstellen, dat er ook nog menschen zijn, die in argelooze onbewustheid van zijn speciale vierdeeling een tijdschrift hebben, omdat ze, naast hun particuliere overtuiging, die met eenig wringen en trekken wellicht in zijn vierdeeling is onder te brengen, ook nog belangstelling hebben voor proza en poëzie in het algemeen. En als hij dan een of ander zinnetje leest uit een in luchtige spot geschreven stukje van de redactie ter verduidelijking van haar bedoelingen, wordt dit zoo maar uit z'n verband gelicht en loodzwaar neergeploft in een der vier vakjes met de commentaar, dat deze menschen zich nu “de jongeren bij uitnemendheid” voelen’. Kamphuis tekent verder, evenals Jan H. de Groot, protest aan tegen 's kroniekschrijvers voorstelling over de ‘enkele malkontente Jong-Protestanten’, die aan Het Venster meewerken en vraagt naar ‘de principiële richting van ons tijdschrift’. Bij onze beperkte plaatsruimte moeten wij ons bepalen tot dit referaat van Kamphuis' aantekeningen. Het hier volgende antwoord geldt de gezamenlike opmerkingen van beide schrijvers.

Wanneer wij de vriendelike terechtwijzingen over de toon van de kroniekschrijver e.d. buiten beschouwing laten en zonder kommentaar aan onze lezers ter bespiegeling aanbieden, blijven er nog een drietal punten te ‘verantwoorden’. Ten eerste de mening van de kroniekschrijver over de huidige kulturele achterstand van de Jong-Protestantse groep ten opzichte van de Jong-Katholieken in verband met de overgang van A.J.D. van Oosten en de voorliefde van zovele Protestantse schrijvers voor Katholieke literaire tijdschriften als De Gemeenschap (en Roeping, kan er desgewenst bijgevoegd worden, hoewel het daar lang niet zo sprekend is, omdat Roeping geen ‘leidend’ tijdschrift is). De ‘willekeurige andere tijdschriften’, waarvoor Jan de Groot ook zo'n hevige adoratie konstateert, een konstatering die in haar algemeenheid voor zijn rekening blijft, zijn, behalve het Roomse Roeping en het Protestantse Korenland, altegader ‘liberale’ tijdschriften. De kroniekschrijver meent, dat hij niet in gebreke is gebleven de aantrekkingskracht van de liberale literaire tijdschriften op klerikale auteurs te sienjaleren. Jan de Groot herleze bijv. het kroniekgedeelte, dat aan Het Venster is gewijd. Opmerkeliker dan het koketteren met een liberale kultuur is voor een Kalvinist echter het koketteren met Rome, evenals het opmerkeliker is, wanneer een kind van Kalvinistisen huize een Roomse school bezoekt, dan wanneer het de ‘Kristelike en maatschappelike deugden’ van een Openbare school te verwerken krijgt.

[p. 427]

De aantrekkingskracht van liberale tijdschriften op klerikale auteurs in het algemeen en van Roomse tijdschriften op Protestantse auteurs in het bizonder verklaart de kroniekschrijver uit dezelfde oorzaak, nl. uit de zwakheid van de kulturele vormgeving in de klerikale groepen in het algemeen en in de Kalvinistise groep in het bizonder. Deze konstatering van zwakheid in zake kulturele vormgeving heeft niet de bedoeling om enig minderwaardigheidsgevoel te fokken, maar om te prikkelen. Te prikkelen om deze achterstand in kulturele vormgeving in te halen om mee te werken aan de opbouw van een Protestants-Kristelike kultuur, op de basis van de Reformatie, die spreekt tot de mensen van deze tijd en waarin zij God weer zullen kunnen vinden. De kroniekschrijver heeft zijn opvattingen over deze kulturele opbouw trachten uiteen te zetten in zijn lezing over Vrijheid en Gebondenheid van de Dichter (Nov. nr. van O.W.). Van een ‘Protestantsch gerichte geest van de R.K. Gemeenschap’ heeft de kroniekschrijver nooit iets gemerkt. Als zijn geheugen hem niet bedriegt, waren het geenszin de ‘kettersche allures’ van een veronderstelde ‘Protestantsche’ gerichtheid, die een preventieve censuur der Roomse geestelike overheid noodzakelik maakten. Ieder, die een tikje opstandig is tegen de maatschappelike orde of een bepaalde politieke leider of zelfs tegen een kerkelike overheid is toch niet ‘Protestantsch gericht’? Wat zouden de Marxisten anders goede Protestanten zijn. Het getuigt ongetwijfeld van veel zelfrespekt, wanneer een Kalvinist zijn werk door de geestelike overheid van de Roomse Kerk laat goedkeuren, voordat het gepubliceerd wordt. De redaktie van O.W. meent er echter slechts een eer in te kunnen stellen, wanneer haar Protestantisme van een ander gehalte wordt bevonden dan de ‘Protestantsch gerichte geest van de R.K. Gemeenschap’, die Jan de Groot konstateert. Overigens heeft de kr. schr. met de ‘frisheid’ in het politieke en sociale, die de Gemeenschapjongeren kenmerkt, openlik zijn sympathie betuigd. O.W. is echter tot dusver geen politiek en sociaal maar literair tijdschrift geweest en bisschoppen om mee overhoop te liggen kent de Kalvinistise kerkordening niet. Om nu tot het geval-Van Oosten te komen. Waar schrijft Jan de Groot deze overgang tot de Roomse kerk eigelik aan toe? Gelooft hij aan de grotere objektief-filosofise of -theologise ‘waarheid’ van het Papisme boven het Reformatorise Kristendom? Maar dan is Jan de Groot zelf Rooms. Denkt hij aan een achteruitgang van Van Oostens geestvermogens, waardoor deze ten opzichte van de ‘waarheid’ op een dwaalspoor of onder de suggestie van geestelik sterkere vrienden kon komen? Het lijkt toch wel, op zijn zachtst gesproken, een ‘insinuatie’ om zoiets te veronderstellen. De kr. schr. kent Van Oosten niet persoonlik, maar weet, dat hij een dichter is. Hij ziet daarom deze overgang niet als de overgang van een filosoof of een theoloog, maar als de overgang van een dichter. Een dichter, die ook door zijn dichterschap tot vormgeving van de waarheid en tot God komt. Van Oosten is, naar de mening van de kr. schr., doordat hij voor zijn dichterlike vormgeving geen steun kon vinden bij een momenteel al te zeer verschraalde Protestantse kultuur en doordat hem het vormvermogen of de geestkracht ontbrak mee te blijven vechten voor de vernieuwing van die Reformatorise kultuur, losgeslagen van de kerk en, na een heidense periode, opgevangen door de Roomse kerk, die immers zoveel ‘dichterliker’ is, d.w.z. in de kulturele vormgeving, die het meest tot een dichter spreekt, verder gevorderd dan de kerk van Kalvijn. Dit is vanzelf maar een poging tot verklaring en de kr. schr. houdt zich aanbevolen, als Jan de Groot een aannemeliker lezing weet te geven.

Ten tweede. Het Venster (evenals Helikon) wordt door de kr. schr. onder de ‘liberale’ tijdschriften gerekend, omdat een tot principe gemaakte ‘belangstelling voor proza en poëzie in het algemeen’, d.w.z. een voorkeurloze liefde voor de vormgeving als zodanig, voor de literatuur om de literatuur, typies humanisties is. Hierdoor wordt de mens als vormgever, als worstelaar om vorm, in het middelpunt geplaatst, terwijl wàt hij zoekt en door Wie hij gezocht wordt, iets van het tweede plan wordt, een van die futiliteiten, waar we ons vooral niet op moeten doodkijken en waardoor we ons vooral niet moeten laten scheiden. De kulturele eenheid boven geloofsverdeeldheid is toch typies liberaal. Het liberalisme ontziet, in theorie, ieders overtuiging. De praktijk leert ons wel wat anders, ook de praktijk van Het Venster. Toen de kr. schr. de afleveringen van Het Venster doorlas is hem een zin opgevallen van de hand van de redaktiesekr. Man Arnet, een zin, die hij in dit verband de lezers van O.W. niet wil onthouden: ‘Laat Kuyle's gedeeltelijk onzinnige en gedeeltelijk vunzige insinuatie omtrent het dunpootige ree en

[p. 428]

de onbenaambare vrouw (tusschen haakjes daar is een naam voor, maar een rechtgeaard Calvinist noemt de dirken niet bij hun naam)....’ De rest van de zin doet er niet toe, het komt er maar op aan, dat, als in alle rechtgeaarde liberale tijdschriften, ook hier de rechtgeaarde Kalvinist, alleen voor het voetlicht geroepen wordt om hoon in ontvangst te nemen. Hoe eervol moet het voor een Kalvinist zijn om niettemin aan zo'n tijdschrift mee te werken. Terwille van die een lees je met plezier over honende uitlatingen heen of weet je ze onmiddellik als mopjes te waarderen. Volgens Jan de Groot hebben alle jongere O.W. medewerkers behalve Muus Jacobse en De Bruin in Het Venster gepubliceerd. Nu, dat ‘alle’ moet cum grano salis genomen worden en voor ‘O.W. medewerkers’ moet ‘O.W. dichters’ staan. Altans de namen van J.K. van Eerbeek, Diet Kramer, Jilles Limburg, om maar een paar prozaïsten uit de laatste jaargang van O.W. te nemen, is de kr. schr. tot dusver niet in het Venster tegengekomen. Evenmin die van de jongere dichters uit de laatste jaargang H.M. van Randwijk, Aldert Jongedorper en Jan Roselaar. Overigens bedoelde de kr. schr. met die ‘enkele Jong-Protestanten, vroegere medewerkers van Opw. Wegen, die met de principiële richting van ons tijdschrift niet langer konden of wilden meegaan’, volstrekt niet alle Protestantse medewerkers van Het Venster. Bedoeld werden inderdaad de vroegere medewerkers, die naar het de kr. schr., wellicht ten onrechte, toescheen, volstrekt met O.W. gebroken hadden. Hem persoonlik zou niets aangenamer zijn, dan dat de vroegere medewerkers in kwestie hem metterdaad tot leugenaar maakten door te tonen, dat zij wel met een principiëel gericht Jong-Protestants tijdschrift, als O.W. sinds een paar jaar, nadrukkeliker dan daarvoor, wil zijn, kunnen meegaan.

Ten derde wordt naar aanleiding van de opmerking van de kr. schr. door Jan de Groot aan de redaktie van O.W. juist ‘gebrek aan principe, richting en leiding’ verweten ‘waardoor O.W. naast de andere cultureel-literaire groepsperiodieken niet het toonaangevend tijdschrift is geworden waarop de jongeren gehoopt hadden’ en behalve dit gebrek aan principe enz. nog een heleboel lelike dingen meer. Kamphuis vraagt in zijn Aanteekeningen: ‘Welke is “de principële richting van ons tijdschrift”? Die van Heeroma? Die van Van Ham? Of die van Van der Leek?’ De kroniekschrijver heeft niet aan een bizondere richting van een van de redaktieleden gedacht, maar aan de algemene tendentie van de laatste jaren, waardoor het zoeken naar een principiële richting bij Van der Leek, zowel als bij Van Ham, zowel als bij hemzelf, gestuwd wordt, hoezeer het resultaat van dat zoeken op het ogenblik misschien nog mag verschillen. En waarlik niet alleen de drie mensen die Kamphuis nu toevallig genoemd heeft, hebben in de afgelopen jaren gezocht, maar allen die het wel meenden met O.W. Redaktie en medewerkers moeten een gemeenschap van zoekers vormen. Dat daarbij nooit konflikten zullen voorkomen, is ondenkbaar, maar het lijkt ons toe, dat de oplossing van deze konflikten niet ligt in het ‘òf enthousiastloos of heelemaal niet meer in O.W. publiceeren’, waar Jan de Groot het over heeft. De redaktie heeft naar haar beste weten getracht leiding te geven aan het zoeken naar een principiële richting. Zij meent nog steeds dat het alleen maar of in hoofdzaak ‘belangstelling hebben voor proza en poëzie in het algemeen’ geen zoeken is naar een principiële richting, evenmin als het medewerken aan De Gemeenschap dat is. Zij is er ten volle van overtuigd, dat zij bij het zoeken in veel te kort is geschoten, maar zij meent, dat ook de vroegere en latere medewerkers, waarvan Jan de Groot en Kamphuis zich de tolken maken, in deze allerminst vrij uit gaan. Een medewerker, die in de kolommen van O.W. gaat zoeken, welke richting, principiële richting, dit blad toch wel uit mag gaan, zal wellicht moeilik de formule, die allen verbindt, kunnen vinden. Maar een medewerker, die ernstig meezoekt, heeft die formule niet nodig, mits er een vertrouwensgemeenschap is, tussen redaktie en medewerkers zoals die er tussen de redaktieleden onderling is. Het is voor ons redakteurs van O.W. niet prettig, als wij ons door een jarenlang medewerker als Jan de Groot zo ostentatief en weinig hoffelik het vertrouwen horen ontzeggen. Het komt ons voor, dat dergelijke kritiek weinig opbouwend is en dat er te veel persoonlike gekrenktheid in spreekt. Niettemin hebben wij aan deze kritiek de gelegenheid willen geven om zich te uiten, omdat uit dit negatieve wellicht nog eens het positieve zal voortkomen.

K. Heeroma.