Opwaartsche Wegen. Jaargang 10

[p. 314]

Lectuur voor de jeugd
door P.H. Muller.

Het jongens- en het meisjesboek hebben - terecht - in ons blad tot heden weinig de belangstelling gehad. Zij zijn, ten eerste, in engen zin niet te rekenen tot de literatuur en er zijn voor ons doorgaans belangrijker dingen te doen, dan er over te schrijven. Bovendien raakt men, het boek voor de jeugd besprekende, spoedig op het gebied der paedagogiek, waar ons blad niet in de eerste plaats behoort. Evenwel, er zijn ons in den laatsten tijd af en toe jongens- en meisjesboeken ter bespreking toegezonden, die gedeeltelijk inmiddels reeds gerecenseerd zijn, doch, al zou dat het geval niet zijn geweest, dan bestond er nog een reden, om de lectuur voor de jeugd, zij het voor eenmaal, niet te houden buiten de sfeer onzer belangstelling.

Het geval is n.l., dat vooral het verhaal, bestemd voor den jongen van omstreeks vijftienjarigen leeftijd, in de laatste jaren onder den invloed is gekomen van de Engelsche of uit het Engelsch vertaalde ontspannings- en sensatie-lectuur. Deze invloed doet zich gelden in een navolging (de graad van bewustheid hierbij laten we buiten bespreking) van de compositie en den stijl, die zóó duidelijk aanwijsbaar is, dat ze niet valt te loochenen. Maar blijkt sterker nog in een grondige wijziging van den inhoud, welke verandering, gezien van paedagogisch standpunt, bedenkelijk kan genoemd worden.

De springende verhaaltrant, de wisseling van tooneel, de oppervlakkige milieuteekening en de zeer onverzorgde karakterbeschrijving in menig jongensboek van den laatsten tijd, blijken, reeds bij vluchtige vergelijking, frappante gelijkenis te vertoonen met de producten der werkwijze van Wallace, Sapper, Horler, Fairly en andere Engelsche story-tellers. Johan Been en Gordeau, twee typische vertegenwoordigers der oudere generatie van Nederlandsche schrijvers voor de jeugd, arbeidden veel serieuzer - evenals Van Abcoude en De Vletter -, dan Roggeveen, Feitsma, Berghuis en Den Hertog, jongere auteurs, wien het verlangen, vooral spanning te bieden aan den jongen lezer zoodanig te pakken heeft, dat zij met àl te veel graagte veel veil hebben van al hetgeen de boeken van ouderen belangrijk en boeiend maakte en nu maar noode wordt gemist. Natuurlijk, het is best, dat de altijd moraliseerende en lessen uitdeelende Stamperius verdrongen is en ieder der jongere auteurs, behalve Feitsma dan, schrijft een betere, vooral een vlottere taal, dan hij met zijn afgepaste vraag- en antwoorden-dialoogje te lezen gaf, doch de fijne typeeringen van personen en situaties, welke Gordeau vermocht te geven in een paar regels, liggen, zoomin als de frissche humor van De Vletter, meer binnen het bereik en de belangstelling van hen, die nú schrijven voor den jongen, die de H.B.S. nog bezoekt of reeds zijn plaats vond in de werkplaats, de winkel of het kantoor. Men zoekt thans andere dingen dan de ouderen geven wilden. Voornamelijk is in de plaats der beschrijving van den geestelijken groei en de psychische

[p. 315]

ontwikkeling gekomen een vereering der physische meerderheid, van handigheid, vlugheid, durf en ook van onafhankelijke zelfstandigheid, die tè uitsluitend optreden naar buiten belangrijker acht dan het leven naar binnen. In zulke jongensboeken is veelal die hoofdpersoon belangwekkend, interessant en, zonder dat het zoo nadrukkelijk wordt betoogd, tegelijk het voorbeeld, die door kracht van spieren en zenuwen de voetbalmatch, de zwem- of zeilwedstrijd wint, of een andersoortige prestatie tot stand brengt. Degene, die niet bogen kan op physische superioriteit is onmiskenbaar de mindere, die het nog niet zoo ver bracht en die, als de lezer, met bewondering opziet tot hem, die ‘het kan’. Er zit in dit genre boeken een foutieve vereering van de prestatie, van de macht en het kunnen, welke bedenkelijk dicht grenst aan een imperialisme op grooter schaal in de staatkunde, waarop de naties ondanks de vele aanvallen nog geen overwinning van blijvende beteekenis hebben vermogen te behalen.

Been heeft zich met voorliefde gehouden bij het historische jongensboek; ieder kent de drie dorpsche Jannen van Stamperius, evenals de kleinsteedsche burgerjongens uit de verhalen van Gordeau. Voor de latere auteurs hebben de matrozen van Michiel de Ruyter even weinig bekoring als de kornuiten, die bij oom en tante in de stad gaan logeeren om er de stilte en de afzondering van het meesterhuis van Terhorst te vergeten. Het moderne jongensboek speelt in de groote stad, waar elk huis een telefoon heeft, waar de electrische tram rijdt en waar een vliegveld is. Berghuis' jongens bouwen hun eigen radio-toestel en krijgen dan zonder slag of stoot verbinding met Mars, alias met een vriend, die dwars wil. Ofwel ze zitten in de televisiekelder, waar andere avonturen te beleven vallen. Jan Feith laat er een in het bezit van een Egyptische mummie geraken, die, tot een kortstondig modern leven ontwaakt, een even spannend als onwerkelijk bestaan leidt. De avonturen, waarop een Bram Vingerling bogen kan, dankt hij aan wat geheimzinnig poeder uit een oud horloge, een poeder, dat hem in staat stelt in Den Haag de onwaarschijnlijkste grappen uit te halen en ten laatste zelfs de Scheveningsche pier rechtzetten.... Maar de geschiedenis van Bram kan, in onwerkelijkheid en als product eener grove fantasie nog niet op tegen de avonturen, welke Woudstra beleeft in het naar hem genoemde boek van Roggeveen. Deze schrijver is blijkbaar al even sterk als Berghuis en eenige anderen onder de bekoring van het mysterieuze geraakt. Niet minder dan een heele autobus met passagiers en chauffeur incluis worden opgenomen en komen op de maan terecht, de hemel weet door welke krachten. De knappe politieman Woudstra weet niet alleen de verdwijning op te helderen, maar hij brengt gelukkig de verlorenen weer behouden op onze planeet terug. Met de autobus. Ook in andere jongensboeken zijn de auteurs er gauw bij, electrische apparaten en andere ingewikkelde en onverklaarbare machines prestaties tot stand te doen brengen, die alleen mogelijk zijn op het geduldige papier. In ‘De Vrededwinger’ van Den Hertog past Captain Pax zelfs gedachte-overdracht op recordafstand (dwars door Europa) toe met behulp van een Egyptisch beeldje, waarnaar hij eerst lang heeft zitten staren en dat hij dan in handen laat komen van een diplomaat. De man kijkt er naar en tegelijkertijd is hem een vredelievende speech gesuggereerd. In deze sfeer past natuurlijk het geluidlooze gaspistool, het cijferschrift, de televisie en nog een serie andere dingen.

De detective Woudstra uit Roggeveen's genoemde boek is een type, dat ook in jongensverhalen van andere schrijvers voorkomt. De speurder weet onfeilbaar de inbreker, dief of smokkelaar te vatten, maar, tot meerdere glorie van den intelligenten H.B.S.-er of Gymnasiast voor wie het boek is geschreven, altijd en alleen met zijn hulp en dank zij zijn vernuft. Feitsma weet b.v. te vertellen van zekere teekeningen, gebruikt bij den bouw der IJmuider sluizen, die plotseling ontvreemd zijn. Zekere Willem Berg, die ook in andere werken van dezen schrijver de held

[p. 316]

is, gaat op jacht om den dief te vangen. Met fabelachtige snelheid reist hij, alsof het niets kost, om de wereld, om daarna te ontdekken, dat de inbreker-dief zich in een Limburgsch dorpje bevindt. Een andermaal lukt het denzelfden handigen jongen, in een volgens bijzondere constructie vervaardigd vliegtuig te komen, waarmee eenige reizigers een tocht naar Centraal-Afrika maken. Het is kenmerkend voor de werkwijze van den schrijver, dat hij alles wat hij weet omtrent natuur en bevolking van dit werelddeel op enkele pagina's samenbrengt om ruimte te houden voor de beschrijving van een tocht, die aan spanning niets, doch aan zin voor de werkelijkheid alles te wenschen laat.

Er zijn natuurlijk jongensboeken, waarin het minder kwasi-modern toegaat, doch die behelzen dan in den regel weinig anders dan het relaas van fiets- en kampeertochten, waarop maar weinig variatie mogelijk is - tenzij de auteur er een sensationeel glansje aan weet te verschaffen. Dat is b.v. het geval met ‘Het kamp in het spookbosch’ van Kieviet. Van Balen schreef een paar echt Amsterdamsche jongensboeken en wellicht is het hèm nog wel het best gelukt, de groote stadsatmosfeer te brengen in een verhaal voor jongens. Eén ervan speelt in het jaar der Olympische Spelen en wanneer men niet àl te hooge eischen stelt aan de verzorging der taal en stijl, laat het zich best lezen en zullen jongens er ook van genieten. Maar zoodra is voor de blijkbaar maar beperkte fantasie der schrijvers de stof niet uitgeput of het geheimzinnige moet weer te hulp komen om de onontbeerlijke spanning te leveren. Dan is een der aspirant-mededingers naar een prijs op de Olympische Spelen te Buenos-Ayres plotseling verdwenen, zoo maar zoek geraakt, precies als de beroepsvoetballer in de geschiedenis van Sherlock Holmes en men kan vooruit wel raden, hoeveel gevaarlijke avonturen er doorgemaakt moeten worden, voor de knaap op de nipper terecht komt, en, dank zij een fijne vliegtocht, toch nog op tijd meedoen kan.

In al die jongensboeken, waarvan we er in het bovenstaande een paar signaleerden, heerscht het verlangen naar het geven van spanning zoo oppermachtig, dat het al het andere eenvoudig verdringt. Spanning, die men zuiverder, sensatie kwalificeeren moet, daar ze er op uit is, den jongen lezer van de eene verrassing in de andere te voeren, zonder een enkel middel, ook niet het ongeoorloofde, te versmaden. Het gaat in dit slag boeken voor de jongeren al precies eender toe als in de detective-stories voor de ouderen: het onverwachtste gebeurt en altijd zijn er wel valluiken, knoppen, microfoons en andere prettige verrassingen, immer boosaardige naturen; lage schurken, geheime spionnen of verraders, die voor de noodige afwisseling en de vereischte aantrekkelijkheid zorgen. Will Burger (om nog een voorbeeld te noemen) brengt een paar onwaarschijnlijk jonge knapen in een Egyptische pyramide, waarin eenigen hunner natuurlijk opgesloten worden. Geen nood, de oudste, een jong Egyptoloog, vertaalt, bij het licht van een zaklantaarn wel de hiëroglyphen, die hem helpen, uit de duistere pyramide-kelder te komen. De verrader ontvangt loon naar werken en een collega, die de aanstichter was, wordt krankzinnig als de schrijver niet goed weet, hoe zijn handelwijze te rechtvaardigen.

Het oordeel over de compositie van al zulke moderne jongensboeken (waarvan men er vele over één kam kan scheren) kan kort zijn: ze is afhankelijk van de sensationeele inhoud, welke door den schrijver bijeen gezocht werd in de oogenblikken, waarop hij zich zijn roeping en taak niet zuiver bewust was. Natuurlijk lijdt die compositie onder deze overmacht der onzuivere spanning niet weinig; een weldoordacht geheel, om niet te spreken van een harmonische samenstelling, is zulk een verhaal zelden. De inzet der geschiedenis wekt allerlei verwachtingen op en de laatste hoofdstukken zijn de klap op de vuurpijl. Als het mysterie opgelost is weet de schrijver niet meer en is het verhaal tegelijk uit.

Het is heel jammer, dat zoo goed als geen enkele jongens-schrijver tot nog toe

[p. 317]

kans gezien heeft, om een werkelijk ècht modern boek te schrijven, waarin het leven van een grootestadsjongen z'n zuivere weerspiegeling vond. In den roman vindt de lezer, behoort hij althans te vinden, zijn eigen bestaan, ziet hij het weerkaatst en wordt het hem bewust gemaakt in een reproductie, waarvan het synthetische karakter tegelijk het meest waardevolle element is. Maar de jongen, die van school in een ‘betrekking’ is gegaan, vindt in zìjn lectuur niets van het eigene terug. Integendeel, het schijnt wel, alsof àl de auteurs, die hun best doen, hem aan lectuur te helpen in zijn vrije uren, het er als bij onderlinge afspraak op toe leggen, hem uit de realiteit van het reëele en dagelijksche leven weg te voeren en te brengen in het land der ongebreidelde fantasie en bandelooze verbeelding. Nergens komt ‘das technische Zeitalter’ tot zijn recht, nergens wordt ook maar een ernstige poging gedaan, de vermechaniseering en vertechniseering van ons tegenwoordige leven te verbeelden. Niemand schijnt daaraan het boeiende te kunnen ontleenen, dat het bindmiddel in een goed jongensboek kan zijn. De misteekening in de verhalen, van de vindingen der moderne techniek is zóó frappant, dat de jongen er wel de allerzotste denkbeelden van zou moeten krijgen, ware er niet in zijn onmiddellijke omgeving de machines, apparaten en toestellen zelf om te bewijzen, hoe dwaas al die schrijvers-fantasietjes wel zijn.

Een andere post op het debet van veel huidige jongensboeken is, dat ze de jonge lezers meer of min onbekwaam maken tot het zuiver genieten van literaire kunst. Voor de appreciatie van het werk van Augusta de Wit, Top Naeff en Arthur van Schendel moeten de jongens, die door de lectuur van sensatieverhalen zijn verdoofd, wel het orgaan missen. De fijnste literaire schotels lijken flauw en zouteloos als men gewend is aan de kruidige, pikante kost, die door de leerlingen en navolgers van Wallace en Sapper werden bereid met de spaansche pepertjes der sensatie.

En Christelijke schrijvers hebben zich tot nog toe onzijdig gehouden. Het laatste onder ons verschenen boek voor de rijpende jeugd, Willem Evers' ‘De tien van Thor’, bevat hoofdzakelijk het relaas van fietstochten en het resumee van onderlinge discussies.