Opwaartsche Wegen. Jaargang 10

[p. 268]

Een theologiese roman¹⁾
door Van Ham.

Het Hooglied, meermalen een plaats in de kanon ontzegd, anderzijds als het verhevenste bijbelboek geprezen, heeft geen officieel gesanctionneerde uitlegging. Bij de verklaring moet men onderscheid maken tussen de historiese achtergrond en - waaraan steeds behoefte gebleken is - een geestelike verklaring. Veel verklaringen zijn in de loop der eeuwen beproefd, veel pogingen gedaan om iets te verstaan van de realiteit achter deze liederen, nog meer om het in de geestelike sfeer over te brengen, waarin het bij eerste lezing niet dadelik schijnt tuis te horen. Het is hier de plaats niet om na te gaan de graad van aannemelikheid van de velerlei uitleg, die aan dit merkwaardige bijbelboek gegeven is. Voor ons volstaat hier, dat ook de heer Anema gekweld is geweest door de begeerte om het raadsel op te lossen. Dit heeft hij in de voor deze stof ongewone vorm van een roman gedaan. Ik druk mij opzettelik zo uit, als ik het hier heb neergeschreven: de bedoeling van Anema's boek is in de eerste plaats theologiese uitleg. Het Hooglied heeft al vele literatoren geïnspireerd tot liederen van mystieke verrukking, een overstorting van gevoelens waartoe de lectuur van het Canticum Canticorum hen bracht, maar nieuw is het experiment, waarmee we in deze roman te maken hebben: een historiese roman over Salomo's huwelik met ‘de Sjoenemietische’ met de volledige typologiese uitleg in het verhaal zelf gegeven. Nieuw is ook de verklaring zelf. Niet in zoverre de schrijver zich aansluit bij de bekende allegoriese verklaring: Salomo type van Christus, de bruid type van de gemeente, maar wel de consequenties die de heer Anema hier uit trekt.

De typologie werpt vaak een verrassend licht op de eeuwige betekenis van tijdelik gebeuren, maar er moet voorzichtig mee worden omgegaan; er is op dat gebied veel gezondigd. Men mag David of Salomo type van Christus noemen, als men maar in het oog houdt, dat slechts enkele trekken in hun leven en karakter aan hun persoon die betekenis geven. Wie uitgaande van de gedachte: David - type van Christus doorholt, en Davids ganse leven allegoriseren wil, zal aan de historie geweld doen of het heilige schenden.

De heer Anema gaat nu bovendien nog van de gedachte uit, dat David en Salomo en de Sjoenemietiese zich bewust waren, dat ze typologiese figuren waren en er zijn ogenblikken, waarin hij zich mijns inziens daardoor grof aan historie en aan het heilige vergrijpt.

Dit spreekt al dadelik, wanneer Salomo zich zijn roeping als type van Christus door de profeet Nathan wordt ontdekt. Als Salomo het begrijpt, schrikt hij terug, maar hij wordt door de profeet tot berusten gebracht, als deze hem troost met de mededeling, dat hij niet type van de lijdende, maar van de triomferende Christus

1) De Sjoenemietische door Seerp Anema. Uitgave van J.H. Kok N.V. te Kampen 1932.

[p. 269]

zijn zal (pag. 14). Dit wordt nog erger, als Salomo en Abisjag hun wittebroodsweken doorbrengen op de burcht in de Libanon en zij haar verwachting uitspreekt, dat ze eenmaal moeder worden zal, dan verklaart Salomo, dat zij daar nooit op moet rekenen, want zij is type van de verloste mensheid, daar kan niet één meer aan toegevoegd worden. Zij wordt slechts moeder van het ‘lied der liederen’, dat gezongen wordt voor Gods troon. Als zij dan toch wijst op hun lijfelike gemeenschap, dan weet de wijsheid van Salomo ook dat te allegoriseren (pag. 288, 289). Dit alles is een in wezen zo intellektualisties vergrijp aan het heilige zowel der natuurlike als der geestelike dingen, dat ik alleen om mijn recensentenplicht dit boek ten einde heb gelezen.

De vele bladzijden, die gesprekken van Salomo, Nathan en Abisjag over Messiasafschaduwing bevatten, zijn niet anders dan de poging van de heer Anema om zijn persoonlike meningen over het Hooglied aannemelik te maken door ze zijn hoofdpersonen in de mond te leggen; het docerende karakter van deze gesprekken is opvallend. Deze gesprekken zijn daarom dan ook aestheties een mislukking.

De eigenlike ‘roman’ wordt gevormd door de levensgang van Abisjag, de Sjoenemietiese. Hier heeft kombinatievermogen, fantasie en theologiese kommentaar een geschiedenis ontworpen, die haar goede plekken heeft, maar toch weinig belangwekkend is en op verschillende plaatsen bedenkelik rammelt. Dat het verhaal van Abisjag's en Salomo's liefde zo weinig bekoring voor de lezer heeft, komt natuurlik in de allereerste plaats, omdat het geen mensen van vlees en bloed zijn geworden, maar figuren uit een intellektueel ontwerp voor een roman. Zelfs als zij tijdens hun verblijf in de Libanon uitstapjes maken, zitten we midden in de theologie. Er is voor de heer Anema op de duur geen afschaduwing meer, al schrijvende wordt het voor hem identificatie. De titel van het hoofdstuk: Messiasbruid¹⁾ is hier veelzeggend genoeg en als zelfs een leeuw Salomo's voeten komt likken, dan is dat alleen, omdat we hier eigenlik de tweede Adam voor ons hebben. David moest er volgens de Bijbel nog tegen vechten, maar Salomo als type van de verheerlikte Christus had het ook in dit opzicht gemakkeliker.

Het is niet alleen ergernis, die mij in verleiding gebracht heeft het boek van de heer Anema halfgelezen ter zijde te leggen, het was ook verveling, want het is buitengewoon omslachtig in zijn vertelmethode.

De heer Anema heeft getracht, naar hij in zijn ‘geleiwoord’ zegt, aan het werk van Geertruida Toussaint aan te sluiten. Ik geloof niet, dat deze schrijfster het als verwant aan het hare zou herkennen, indien de mogelikheid bestond, dat zij het nog kon lezen. Misschien om het zoeken naar lokale kleur²⁾, maar is dat zoeken wel geslaagd te noemen, als men meent dit bereikt te hebben door Parijs b.v. Paris te spellen en Louis in plaats van Lodewijk? Wordt de locale kleur van het verhaal verhoogd, als men Jardeen schrijft in de plaats van Jordaan? De opvattingen van Mevr. Bosboom-Toussaint waren anders.

Maar dit is tenslotte bijzaak. Dit boek is door velen met een zekere spanning tegemoet gezien en met grote belangstelling, toen het verscheen, ter hand genomen, maar ik geloof, dat het niet anders dan grote teleurstelling zal wekken. De verwachting voor de twee delen, die op De Sjoenemietische nog volgen moeten, kan niet hoog meer gespannen zijn.

1) De heer Anema spelt Masjiaachsbruid.

2) Of om het omslachtige?