Opwaartsche Wegen. Jaargang 10

[p. 70]

Kristelik-literair of kristelik-kultureel.
door K. Heeroma.

In de laatste tijd is ons onder allerlei invloeden steeds meer de kollektivistise inhoud van het Kristendom bewust geworden: niet alleen als mens, maar vooral ook als wereld staan wij tegenover God. Zowel op theologies als literair en politiek gebied is dit te merken. Het is ons weer eens duidelik geworden, dat het Kristendom op alle terreinen des levens de herscheppende, vormgevende kracht is. En dit sluit in, dat wij geen Kristenen kunnen zijn, zonder dat tegelijk onze hele kultuur Kristelik is. Wij, Kristenen van deze tijd, hebben te bouwen aan een Kristelike kultuur en alles wat niet Kristelik is in kulturele uitingen hebben wij onverbiddelik af te wijzen. De tijd van het individualisme op elk gebied is voorbij. Wij, literatoren, hebben ons hierbij af te vragen: welke konsekwenties brengt dit mee voor de literatuur?

De literatuur heeft aan het individualisme ruimschoots haar deel gehad. Het resultaat was een geestesverenging bij de kunstenaars en een kunst die verzandde in een onbeduidende verfijndheid. Alleen wie voortdurend kontakt houdt met de achtergrond des levens kan een groot en vruchtbaar kunstenaar worden of blijven. Het resultaat was ook, dat niemand, die zocht naar de diepte van het leven, meer belang stelde in de literatuur. De literatuur was buiten de ‘kultuur’ komen te staan.

De verarmde literator had twee dingen nodig, verbreding en verdieping. Hij moest er aan herinnerd worden, dat hij behalve literator ook nog zooiets als een maatschappelik wezen was en dat maatschappelike instellingen het volste recht op zijn belangstelling hadden. En dat er behalve zijn armzalig beetje ‘woordkunst’ ook nog wel iets anders te koop was in het geestelik leven, waarmee hij zijn voordeel kon doen. Maar niet alleen de gemeenschap met de mensen moest hersteld worden bij de individualistise kunstenaar, ook en vooral de gemeenschap met God. Hij moest terugkeren tot de religie.

Men kan, als men wil, deze bevrijding van literator en literatuur uit hun individualisties isolement een terugkeer tot de kultuur noemen, omdat de literator opnieuw voeling had gekregen met andere ‘kulturele’ uitingen als theologie en politiek. Maar men moet toch wel in het oog houden, dat kultuur niets anders dan een ver-

[p. 71]

zamelbegrip is. Na zich gelaafd te hebben aan theologie en politiek, moest de literator weer terugkeren tot het gebied, waar zijn eigenlike roeping lag. Hij moest natuurlik wel, voor zover zijn maatschappelike plichten dat meebrachten, zijn bescheiden deel blijven bijdragen aan andere kulturele uitingen (tegelijk tot zijn eigen verfrissing), maar als hij werkelik literator was, kon hij alleen in de literatuur de laatste vormen en de laatste inhouden vinden. Vervaging van vormen kan nooit geestelike winst opleveren. De mens heeft zich, alleen al uit hoofde van zijn geestelike beperktheid, zijn tijdelike en ruimtelike gebondenheid, te onderwerpen aan een zinvolle zelftucht. Alleen in deze ommuring kan zijn geest tot volle rijpheid komen. Dit is geen individualisme, maar een leven in de altijd door gevoelde spanning tussen individu en gemeenschap. Geen verloren gaan in God is het doel van ons aards bestaan, maar ons beperkt, sterfelik leven te leven in gemeenschap met God. Men kan nationalist zijn, omdat men te beperkt is om het internationalisme te begrijpen, men kan ook van het internationalisme terugkeren tot (hoger) nationalisme, omdat men weet beperkt te zijn, gebonden door afstamming en grond.

Ik zeg dit alles als een oratio pro domo. Ik heb mij de laatste tijd als arm literator op veel dingen moeten bezinnen. Er wordt bijwijlen zoveel zelfbezinning van ons gevraagd, dat wij gevaar lopen van louter bezinning aan het malen te slaan. Een dichter, die al te veel nadenkt over zijn maatschappelike positie en zijn verhouding tot het publiek, houdt tenslotte op met dichten. En een Kristelike literatuur, die zich al te veel bezint, komt er toe haar eigen bestaansrecht te ontkennen en zich bijv. maar te laten inlijven bij de theologie. Zeker, de Kristelike literatuur heeft zich te konfronteren met andere kultuuruitingen, zoals de nieuwere theologie. Maar men houdt daarbij wel eens zijn hart vast en herinnert zich weemoedig uit het oude Halewijnslied: ‘Die derwaert gaen en keeren niet’. Theologische bezinning kan voor een literator zeer verfrissend werken. Maar de theologie spreekt voor hem het laatste woord niet. Hij moet van de wijdheid der ‘kultuur’ terugkeren tot de beperktheid der literatuur, want daar is hij toe geroepen, daarvoor is zijn geest aangelegd. De theologie is als vormgeving even beperkt als de literatuur. Maar het bestaansrecht van de theologie is onbetwistbaar, zolang er theologen of anderen zijn, die de theologie voor hun ziel en zaligheid nodig hebben. Evenmin valt er aan het bestaansrecht van de literatuur te twijfelen, zolang er dichters of anderen zijn, aan wie de laatste waarheden worden geopenbaard in de vormen van de literatuur, concreet: in het gedicht, en niet in de vormen van de theologie, concreet: in het dogma. De literatuur is evengoed als de theologie ‘unmittelbar zu Gott’. God is niet alleen een God van theologen, maar ook van literatoren. Voor een aantal mensen, laat ik weer concreet zijn: voor mij, is de laatste waarheid een gedicht en is het dogma op zijn best de stimulans, de prikkel tot zelfbezinning, waardoor het gedicht in mij wordt opgeroepen, op zijn ongunstigst een eerbiedwekkend, maar zwijgend geheim. Een dichter kan pas met de volle diepte van zijn

[p. 72]

persoonlikheid in God geloven, als God zich aan hem in een gedicht heeft geopenbaard. De dogmaticus verstaat de Bijbel door het dogma, de dichter door het gedicht.

Uit hoofde van zijn aanleg heeft de literator het recht, neen de plicht, om in laatste instantie terug te keren tot de literatuur. In laatste instantie, want in de praktijk van het leven is ieder literator op zijn beurt wel eens een beetje theoloog, zoals hij, als burger van een parlementair geregeerd land, ook verplicht is op zijn tijd een beetje aan politiek te doen. In de praktijk van het leven is de dichter wellicht een veelzijdig, kultureel mens, maar in laatste instantie, voor God, is hij alleen dichter. Men zal mij tegenvoeren dat er geesten zijn, die tegelijk theologie en literatuur beoefenen. Tegelijk? Of om de beurt? Maar al zijn er misschien enkele gelukkige geesten, ‘kultureel’ bij uitnemendheid, aan wie de waarheid theologies en literair presies even diep geopenbaard wordt, dan zijn dat toch uitzonderingen, begenadigde leiders. Van ieder eenvoudig ambachtsman, die meebouwt aan Gods kathedraal, kan men zo'n dubbele vakkennis toch niet eischen. Ik hou geen pleidooi voor specialisatie, ik waarschuw alleen tegen verlochening van eigen aanleg. Altijd in laatste instantie.

Maar nu de vraag: wat voor konsekwenties brengt dit alles mee voor de organisatie van de Kristelike literatuur? De sociologise kant van dit probleem zullen we hier nu buiten beschouwing laten. Het gaat hier om de principiële. Hoe moeten we het individualisme van de kunstenaars breken en de Kristelike literatuur uit haar kultureel isolement bevrijden, zonder dat de literatuur haar eigen vormgeving en haar eigen waarheid geweld aandoet? In de eerste plaats door de literatuur niet in de steek te laten. Als wij ons laten meeslepen door het theologise réveil, zullen wij onszelf vervlakken en de literatuur niet helpen. De literatoren moeten tot nieuw leven bezield worden vanuit de literatuur, niet vanuit de theologie, want de theologie laat een dichter tenslotte koud. Maar wel moeten wij het saamhorigheidsgevoel versterken: wij, met ons literaire réveil, dat komende is, zijn een onderdeel van het grote Kristelike réveil, dat bezig is onze hele Westerse kultuur te herscheppen en weer tot God te brengen. Wij strijden niet alleen: ook in de theologie wordt gestreden, ook in de politiek wordt gestreden. Wij moeten wel degelik kennis nemen van die strijd op andere gebieden dan de onze. Maar wij hebben onze eigen strijd te strijden, de strijd om de waarheid in de literatuur. En dit kunnen wij alleen doen door ons literair kunstenaarschap te verdiepen, door te werken, door te scheppen. Alleen wie volledig zijn eigen dichterschap heeft aanvaard, zal door God geroepen worden tot zijn profeet. Laat niemand de dichter verachten: hij is geroepen tot het woord en in het woord is de waarheid. Maar dit staat vast: de weg van de dichter naar zijn dichterschap voor Gods aangezicht zal leiden over de ‘kultuur’. Hierom heeft, ook voor de literatuur, een Kristelik-kultureel tijdschrift veel voor boven een Kristelik-literair. Het brengt de dichter

[p. 73]

tot de ‘kultuur’ en daar doorheen tot zijn volle dichterschap. Maar een omzetting van ‘literair’ in ‘kultureel’ brengt op zichzelf niet het minste heil. Het komt op de dichters aan. Die moeten zichzelf onder tucht stellen en zichzelf opvoeden tot volledige mensen, tot tekendragers van de Absolute. Ik wil hiermee heelemaal niet zeggen, dat de Kristelike dichtkunst zo doodernstig moet worden. Integendeel, zij is op 't ogenblik veel te ernstig. Ook het spel is een vorm van de waarheid, als het 't spel is van de uitverkorenen Gods. Ons dichten is nog veel te weinig spel, omdat het nog al te zeer een klacht om godverlatenheid is.

De organisatievorm kan iets doen, maar het literaire réveil, dat onze literatuur voor God zal opeisen, moet bij de dichters beginnen. Wij eisen van hen een konfrontatie met de andere uitingen van het Kristelik kultuurréveil, niet opdat zij theoloog of iets anders worden - laat de zelfbezinning niet tot ontkenning van eigen bestaansrecht voeren! - maar opdat zij dichter blijven, of misschien beter, opdat zij dichter worden.