Opwaartsche Wegen. Jaargang 10

[p. 27]

De legende van de heilige proletariër
door J. Haantjes

Frans Herwig, De heilige proletariër,
N.V. Het Ned. Boekhuis, Tilburg.

Het wil ons soms toelijken alsof het Christendom in onze tijd is komen te staan voor een krachtproef. Het is niet alleen meer de geestelike, maar ook de natuurlike nood, de maatschappelike en sexuele ontwrichting, die een beroep doen op zijn genezende hulp. Het is niet alleen meer de ziel, maar ook het lichaam, dat aanspraak maakt op zijn reddende kracht. Vandaar dat steeds sterker de vraag ons gaat dringen: kan het Christendom óók helpen, wanneer het er om gaat de nood te lenigen die zich in het natuurlike leven gelden doet?

Wanneer we eerlik zijn tegenover onszelf, dan moeten we erkennen dat juist op dit punt ons geloof vaak tekort schiet, dat we nog maar al te dikwels ons Christendom aanprijzen als het redmiddel in geestelike ellende, maar dat we aarzelen het ten volle te laten gelden waar het gaat om de nood van het natuurlike leven.

Toch is het nog altijd de vraag, wat groter wonder is: hongerigen te spijzigen, zieken gezond te maken, ja zelfs doden weer op te wekken òf één mens van zijn zonde en schuld te bevrijden. Maar Christus is Zelf zo ver gegaan in Zijn mensomvattend erbarmen, dat hij ook aan deze al te menselike opvatting van de mogelikheden die er in het Christendom gelegen zijn, ten volle tegemoet gekomen is - ik denk hier aan de geschiedenis van de geraakte - en ofschoon dit onze zienswijze nog niet rechtvaardigt, toch verontschuldigt het deze wel zozeer, dat we ze, in al zijn betrekkelikheid, ook voor onze tijd nog mogen handhaven.

Voor ons gevoel staat dus ons Christendom voor een krachtproef. Zullen wij deze krachtproef wagen, of zullen we hem ontwijken?

De krachtproef wagen, dat betekent: de ellende die de wereld teistert, zien, durven zien, ons zelf mede schuldig stellen aan deze ellende - en als we dat eenmaal gedaan hebben, dan zullen we niet meer ontkomen kunnen aan de plicht om te helpen waar we helpen en te troosten waar we troosten kunnen. Dan zal deze

[p. 28]

plicht ons dwingen uit onze schuilhoeken te treden, en de meest verborgen schuilhoeken zijn misschien nog wel die, waarvoor we in stichtelikheid dekking zochten. Dan zullen we ons dus niet meer trachten te verbergen achter het argument dat eerst 't hart moet veranderd worden en dan pas de uiterlike omstandigheden; de kostbare waarheid die dit argument bevat, wordt tot een afschuwelike onbarmhartigheid, als ze dienen moet tot bemanteling van Christelike lauwheid en lafheid. Dan zullen we er ons ook voor hoeden om deze eis van een practies Christendom te maken tot een dierbaarheid waar we des Zondags over preken of waar we ons des Zondags geestelik aan opbouwen, zonder hem des Maandags ook practies te verwerkeliken.

Wie eenmaal de nood van deze tijd aan zijn eigen ziel heeft doorleden, die zal kerkelike twisten en concurrentiezucht, die zal misschien ook theologiese bezinning, die zal zelfs een enkele maal de religieuze contemplatie laten voor wat ze is, en uitgaan op de velden en wegen, meer nog op de straten der grote steden, om daar te zoeken en vinden wat verloren was.

Zo deed ook de monnik Sebastiaan. Hij verliet zijn klooster, trok naar Berlijn, waar hij armer werd dan de armste, behoeftiger dan de meest behoeftige. Maar waar hij door de goedheid en de zuiverheid van zijn hart troost kon brengen en licht, waar hij de hoop kon doen herleven in de harten van hen die in lange jaren van ontbering tot doffe wanhoop waren vervallen.

En dat alles in de naam van Hem, die zelf hongerigen spijzigde, zieken gezond maakte, ja doden weer opwekte.

Deze Sebastiaan is de hoofdpersoon in Frans Herwig's legende van de heilige proletariër.

Wie was Frans Herwig? Cor Hesseling vertelt in een zeer lezenswaarde inleiding bij de Nederlandse vertaling van deze legende ons iets over hem. Hij was tot voor kort een van de voornaamste Katholieke Schrijvers die Duitschland bezat; we moeten hier helaas wel in de verleden tijd spreken omdat Herwig juist het vorige jaar overleden is.

Tot na de wereldoorlog schreef Herwig voornamelik historiese romans; nog in 1919 publiceerde hij de zonnige Rococo-idylle ‘Das Sextett im Himmelreich’, opgedragen ‘meinem Deutschland zu gutem Trost’. Een eigenaardige levenshouding die hij met vele Duitse en ook een enkele Nederlandse schrijver in de oorlogstijd gemeen had; zij schreven nog wel boeken, maar deze hielden al zeer weinig verband met de werkelikheid om hen heen; ze waren eerder bedoeld als een poging om deze werkelikheid voor korte tijd te ontvluchten.

Maar dan grijpt Herwig toch de ellende van zijn land, meer in het biezonder de nood die er heerst in de achterbuurten van Berlijn. En zijn kunst vernieuwt zich; ze is voortaan zo onmiddellik mogelik op het leven - en welk een leven! -

[p. 29]

gericht. Zo sterk is de aandacht voor dit leven dat het aan de grotere romans schade doet; deze zijn nooit tot een hecht, harmonies geheel volgroeid. Alléén de legende van de heilige proletariër, ‘Sankt Sebastian von Wedding’, werd een volkomen gaaf kunstwerk.

Een legende, over de nood van een wereldstad! Is deze combinatie mogelik? Moest de schrijver van zulk een verhaal niet haast onvermijdelik vervallen in dezelfde fout die wij hierboven in het algemeen reeds aanduidden, moest hij niet dierbaar gaan doen over de nieuwe taak die het Christendom in onze tijd heeft te volbrengen, en moest hij zich zo niet juist de mogelikheid scheppen, deze taak zelf te ontwijken?

Want - en daarom juist lijkt het ons zulk een gevaarlike onderneming - Herwig was zelf niet als Sebastiaan, die alles verliet om enkel mede-proletariër te kunnen worden. Herwig bestudeerde wel het armzalige leven in de achterbuurten der grote steden, maar daarnaast hield hij toch ook vast aan zijn kunst, zijn schrijversloopbaan!

En toch - werd Herwig òòk - de heilige proletariër. Of dachten we dan dat een kunstenaar, die uit werkelike aandrang schrijft, de gebeurtenissen waar hij over schrijft, minder fel zou mogen beleven als de personen die ze werkelik ondergingen? Als hij ze niet even fel doorleefde, dan zou zijn verhaal nooit tot een echt verhaal, tot een levend verhaal worden, dan bleef het een aftreksel van het leven, maar werd het nooit het leven zelf.

En dàt - het leven zelf - dat geeft Herwig in zijn legende. Deze legende is een eenheid. Heel de ellende van de wereldstad is er in, al wordt deze uiteraard ook slechts in enkele trekken geschetst, en ook héél dat andere, de verlossende kracht van het Christendom.

Dat was alleen mogelik omdat Herwig zelf, toen hij zijn legende schreef, beide was: omdat hij proletariër was met de proletariërs en Christen met Christus.

En toch, ondanks de prachtige eenheid van heerlik idealisme en harde werkelikheid - een eenheid die de vrucht is van een grote barmhartigheid - wil deze legende ons niet geheel bevredigen. Maar dit ligt meer aan de wijze waarop Herwig zijn gegeven uitwerkte, dan wel aan dit gegeven zelf.

Sebastiaan vergadert een groep gelovigen om zich heen, hij voert hen naar de Mis en wordt, kort daarop, door het gepeupel, dat in opstand komt, vermoord.

Ons bezwaar tegen deze uitwerking is dat Sebastiaan zo hoe langer hoe méér gaat lijken op Christus. Want hoe dichter het einde nadert, des te duideliker wordt juist deze parallel. Terwijl Sebastiaan toch niet meer kon wezen, voor ons gevoel, en ook niet meer mocht wezen, dan een discipel, dan een dienstknecht van zijn Heer.

Ons bezwaar tegen deze legende is, dat het een verhaal is over de heilige proletariër, en niet alleen over de Christelike proletariër. Sebastiaan zegt eens, als hem

[p. 30]

op zijn naderende dood gewezen wordt: nu word ik geremd, maar dan, als ik dood ben, dan zal ik veel gevaarliker worden. Deze zelfde woorden zou ook een Protestants martelaar hebben kunnen bezigen; alleen zou hij er dan iets anders mee hebben willen zeggen dan Sebastiaan er mee bedoelde. Want ook de Protestantse martelaren waren immers het zaad der kerk. Met hun dood sterkten zij de twijfelmoedigen, overtuigden zij de ongelovigen. Ze waren zelf een levende en stervende prediking.

Maar dat waren toch slechts bijkomstigheden. Hun eigenlike marteldood was tenslotte alleen en uitsluitend een zaak tussen God en hun ziel. Bij Sebastiaan is het méér; vandaar dan ook dat onmiddellik na zijn verscheiden het gebed der gelovigen opklimt uit de kelderwoningen: ‘Heilige Sebastiaan, bid voor ons.’

Dit verschil in opvatting van de marteldood werd voor de legende, en voor de uitwerking van het gegeven in die legende, van de grootste betekenis. Want, op Katholieke wijze opgevat, was het mogelik dat èn het deelnemen aan de Mis èn de dood van Sebastiaan een laatste stijging vormden in dit verhaal - zoals ook het avondmaal en de kruisiging in zekere zin een stijging vormen in het verhaal van Christus' leven. Protestants verstaan, zou echter vooral Sebastiaans dood niet meer kunnen betekenen dan een ondergang, het afbreken van het werk van een van Christus' zeer trouwe discipelen.

En doordat, op Katholieke wijze bezien, Sebastiaans einde geen daling behoefde te zijn, eerder een stijging - immers, nu worden de krachten die in hem werken, eerst recht vrij - daarom kàn ook de dood van deze heilige proletariër samenvallen met het eerste licht dat er ook in de duisternis van de Berlijnse achterbuurten schijnen gaat; het gebed der gelovigen weergalmt uit de kelderwoningen, zwak nog, maar vurig, en het zal nooit meer geheel verstommen, tot in der eeuwigheid niet.

Wij Protestanten echter zijn geneigd, meer dan onze Katholieke mede-Christenen, om Gods werk en het persoonlik aandeel van ieder mens daaraan, gescheiden te beschouwen. Wij zeggen het griffer de Wesleys na dat God Zijn dienaren wegneemt, maar Zijn werk blijven laat.

Daarin ligt onze zwakheid, èn onze kracht. Onze zwakheid, want wie zou in deze tijd, waarin de ellende meer dan ooit de wereld teistert, niet eens een enkel ogenblik twijfelen of het wel mogelik is dat Christus ook in deze nood helpen, redden kan? Maar dan grijpen we weer met des te heviger verlangen de laatste zekerheid aan die we bezitten - en daarin ligt onze kracht! - dat Gods Koninkrijk éénmaal zeker komen gaat. Misschien valt ons de grote genade te beurt dat wij, elk voor zich, de komst van dit Koninkrijk een heel weinig bevorderen mogen, misschien ook niet; maar hoe dit zij, dit Koninkrijk komt, Het komt gewis, want Zijn komst is niet van onze zwakke, gebroken wil, maar van Gods machtige wet afhankelik.