Opwaartsche Wegen. Jaargang 9

[p. 464]

Batavierlijn
door J.A. van Nie.

Menno ter Braak - Hampton Court.

Wij zijn aangevreten door den eurokok-goll. En wij weten het. Wij weten het met een weten-schap vrij van sentimentaliteit over een arm-europa, vrij ook van bespiegeling over den Untergang des Abendlandes. Wij weten het met een wetenschap strak en romantisch als het stadhuis van Hilversum, helder en mystiek als de formule van het diabenzoezuur. In dit wondere weten bloeit op het mysterie, dat wij het stervend Europa kunnen beelden, den dood kunnen oproepen tot een flardig bestaan. Met decadentie heeft dit niet van doen, want het sadisme ontbreekt, daar eenerzijds de wellust door de neue-sachlichkeit verschraald is tot poovere medicijn (van 2 tot 3 elk kwartier een lepel) en anderzijds is verkommerd tot de sexual-appeal van den all-round sportmensch. Het is alleen te verstaan uit het feit dat de cultuur, die keldert, christelijke elementen heeft. De mensch is gezet tegen de werkelijkheid over, dat is: God is gezet tegenover den mensch: daarom staat de huidige mensch scheppend tegenover dood en ondergang.

Wanneer wij van deze benaderingen uit Menno ter Braaks nieuwe boek ‘Hampton Court’ naderen is het aanvaardbaar dat de schrijver de figuur der bewustzijnsvernieuwing toeliet, tot zijn creatieve centrum. Want in Andreas Laan voltrekt zich het gebeuren waarvoor de term ‘bewustzijnsvernieuwing’ wel ongeveer past. Donker ervarend de nadering van een psychische storm is hij alleen een reisje naar Londen gaan maken en daar in Hampton Court ten overstaan van twee sandwiches en een ijzeren tafeltje draait de wereld voor hem een kwartslag om. Hoe uit deze omwenteling zich de nieuwe relaties tot vrienden en vrouwen ontwikkelen wordt ons in het boek voorgesteld.

De figuur is aanvaardbaar - maar zij moet in drie dimensies tot ons worden gebracht. Immers het bewustzijnsvlak is immer een breukvlakte. Niemand, die het beter kan weten dan ter Braak. Zei hij niet: het inzicht gebiedt te zwijgen maar het leven spot met het inzicht? In de figuur van Andreas Laan is echter

[p. 465]

het bewustzijn zuiver als vlak behandeld. Daardoor is het algemeen-menschelijke moment verworden tot een alledaagsch geval. Want voor ieder levend mensch verglijdt telkens weer de werkelijkheid in een droom en is er telkens weer een ontwaken tot een nieuwen dag. Dit is zoo gewoon dat er niet een boek van 227 bladzijden over behoeft geschreven te worden. Maar voor de geroepenen verdiept de droom zich tot een nieuwen dood en stijgt het ontwaken tot een wedergeboorte. In het leven van Andreas Laan worden noch de nieuwe dood noch de nieuwe geboort tot een knellende onwerkelijkheid en tot klemmende werkelijkheid. Zeker hij heeft het af en toe ellendig, gelijk wij allen het af en toe ellendig hebben, maar daarbij blijft het dan ook. Wie zich te lezen zet van Hampton Court verwacht ieder oogenblik dat de schrijver, vereerder van Adwaita, de momenten van dood en geboorte zal doen doorbreken in het leven van zijn held. Hij zit te wachten op de geboorte eener westersche mystiek die strak en romantisch de nieuwe relatie tot de dingen zal bepalen. Maar het wordt een abortus waarop niet eens de wrange term provocatus past.

Hampton Court, wie het woord zegt denkt aan Londen en wie aan Londen denkt, denkt aan de Batavierlijn. Maar zelfs dit is fout. Want Andreas Laan reist met de maatschappij ‘Zeeland’. Het boek echter ligt wel in de lijn der Batavieren, die, naar wij weten honderd jaar voor Christus in ‘ons land’ kwamen.