Opwaartsche Wegen. Jaargang 9

[p. 444]

Op den tweesprong?
door Roel Houwink.

Martien Beversluis, De Bellenblazer, Arnhem, H. ten Brink, 1931.

Als een al zwaarder wegende last begint de innerlijke gespletenheid van Beversluis' persoonlijkheid te drukken op zijn dichterschap. De in dezen bundel bijeengebrachte verzen, die, naar de colophon vermeldt, geschreven zijn in de jaren 1927 tot 1931, zijn voor het meerendeel even zoovele pogingen om te ontsnappen aan het moment der keuze, dat zich met toenemende kracht aan den dichter begint op te dringen. Zij zijn een zich versteken voor de verantwoordelijkheid van het eigen leven in liefde's klachten en herinnerende bespiegelingen, soms rakelings aan den afgrond van het Niets voorbij.

De bundel draagt tot motto de volgende strophe uit een Bretonsch lied:

‘Qui donc aurait le droit
de haïr sa misère
devant le Fils de Dieu
navré sur son Calvaire?’

Helaas echter blijkt nu uit deze verzen maar zeer weinig van dit staan voor den lijdenden Christus. Integendeel, zij spreken over nagenoeg niets anders dan over de eigen ellende en nergens wordt deze ellende overweldigd door gedachten aan de passie van den Heer. Toch moeten wij in het feit, dat Beversluis deze strophe tot motto voor zijn jongsten bundel koos, alles eerder zien dan hypocrisie. Het roept slechts te luider den tweespalt in zijn wezen uit, die hij hoe langer hoe minder in staat blijkt dichterlijk te omvamen.

‘Ik zing.... en omvadem het wereldruim’ heet het aan het slot van het gedicht, dat den bundel opent en dat zijn titel overgedragen heeft op het geheel. Geen ander dan Kloos heeft peet gestaan bij de geboorte van dit vers, dat de metaphysiek der schoonheid universeele grenzen aanlegt en daarmede de relatie tusschen menschelijken ‘schepper’ en menschelijke ‘schepping’ losmaakt uit

[p. 445]

het betrekkelijkheidsverband, waarin al wat des menschen is tegenover elkander staat. De schoonheid is hier plotseling geworden tot een kosmische kracht, die zich los gerukt heeft van het hier en nu en die het ik meesleurt in haar toomelooze vaart. En zoo moet wel later (verstuivende Akker) het geschieden:

‘De zachte liefde die wij zaaien
om niet! om niet!
De landen onder ons verwaaien.’

In het dan volgend gedicht ‘De Simpele’ worden wij ten voeten uit met Beversluis' tweeslachtigheid geconfronteerd. Dit vers is op de laatste strophe na één der beste uit den bundel. Deze levert ons ‘de toepassing’ en is als zoodanig recht toe onuitstaanbaar, nog afgezien van het feit, dat men een bede uit het Onze Vader niet gaarne in dichtmaat voor zich ziet. Waarom? Omdat wij volop genoeg hebben aan de dichterlijke verbeelding van de een of andere reëele gestalte en daarbij nog niet bovendien noodig hebben een herleiding van dit beeld tot een ethisch symbool. Juist door deze symboliseering wordt de oorspronkelijke werkelijkheidswaarde, die toekomt aan de dichterlijke verbeelding op zich zelf, vernietigd. En nu ligt in het feit, dat Beversluis zoo zelden vertrouwt op deze werkelijkheidswaarde der dichterlijke verbeelding, de verklaring voor gansch zijn wankele positie als dichter van religieuze poëzie. Beversluis schuift voortdurend de werkelijkheid verder van zich af, wanneer hij meent, dat zijn vers geloofsaccoorden raakt. Bijna nimmer reageeren in zijn gedichten geloof en werkelijkheid spontaan en onmiddellijk op elkander. Bijna altijd heeft de dichter den omweg over het symbool noodig om zijn geloof (voorzoover dit ooit mogelijk is!) aesthetisch te verwerkelijken. Grenzen ziet hij hier niet: er is geen stem, die hem waarschuwt of weerhoudt, die hem het zwijgen oplegt, onverbiddelijk, gelijk het eens aan den grooten Vlaamschen dichter Guido Gezelle geschiedde, wiens lippen door den Heilige zelf voor jaren schenen te zijn dicht geschroeid. Bij Beversluis wint het altijd weer de dichter van den door God gegrepene. Bij Beversluis is het altijd weer de eigen ellende, die in een breede stoet van verzen aanzwelt en zich tusschen hem en het lijden van Christus stelt.

En daarom ook is het bij hem in laatste instantie altijd weer de vlucht (‘O waar is het land, waar ik alles vergete’....) of de resignatie (‘Terug, waar d'echo kermt en waar de goden zwijgen’). En nimmer de brandende en stamelende overgave aan een Heil, dat niet uit de hand der muze te ontvangen is. Steeds overnieuw wint het de poëzie, tot in het rijm toe, zoodat het zelfs in het gedicht ‘Herodes' Jacht’ heeten moet:

‘het Kindeke doolt....
van ons tot aan Betlehem.’

en niet: ‘van Betlehem tot aan ons’, waardoor de zin van het vers volkomen helder zou zijn geworden; even klaar, als het nu duister is gebleven en verward.

[p. 446]

Voor de gedichten ‘De Fontein’ en ‘De Havik’ (vooral voor dit laatste!) geldt wat wij hierboven naar aanleiding van ‘De Simpele’ hebben opgemerkt. Ook hier die volkomen misplaatste omslag naar het symbolische, die in ‘De Havik’ tot een kwasi-diepzinnige zinneloosheid verworden is.

In het eerste vers van ‘Sporen door de sneeuw’ vinden wij deze laatste strophe:

‘En hier zijn wìj in dit heelal:

een deel verward, onnoozel leven,

maar overzonken door kristal.’

Zij maakt ons weer eens ten volle duidelijk, hoe gevaarlijk het is zich toe te vertrouwen aan de drift der schoonheid alleen; want bijna tastbaar zien wij hier hoe de eischen van het vers den dichter wegdringen van hetgeen hij in het diepst van zijn hart had willen uitspreken, toen dit gedicht woord begon te worden in zijn geest. In den laatsten regel van de boven-geciteerde strophe wordt alles teruggenomen (niet opgeheven, want er is nergens sprake van een tegen-beweging, die zulk een kracht bezitten zou) wat in het voorafgaande moeilijk tot uitdrukking is gebracht: een wanhopige Godverlatenheid. Met een aesthetisch ‘kluitje’ stuurt de dichter zichzelf en ons in het riet. De vorm-schoonheid en klaarheid van het kristal vervult hier de rol van het beruchte eind-goed-al-goed van sommige onvolwassen dramatiek. Het vonnis is geveld, maar de executie uitgesteld, verschoven, voor hoe lang? In het tweede vers biedt de vlucht in het romantische een wijkplaats, in het derde is het de erotiek, die een schuilhoek biedt. In het vierde maakt de dichter zijn voorloopige rekening op en het is nog altijd hetzelfde:

‘Kon ik mij aan uw weelde geven
vergetelheid, die naast mij is,
of als de sneeuw zijn weggedreven
waar Godes rust en luister is....

Maar tusschen beide waakt mijn leven,
in deze halve duisternis.’

Het ik volhardt in het onwankelbaar evenwicht zijner op zich zelf gestelde bestaanswijze, het hangt aan zich zelve, aan minder dan een zijden draad boven den afgrond. Nochtans hangt het, zoolang het zichzelf niet schouwde, in een onwankelbaar evenwicht! ‘Mijn eenzaamheid is overal,’ zooals het luidt in het vijfde sonnet van deze krans. En het laatste (twaalfde) eindigt in een ‘Soms wilde ik....,’ daarmede te kennen gevend, dat alle voornemens weder heengedreven zijn op den rusteloozen stroom van den tijd. Tot in het gedicht ‘Late Geranium’, mede één der schoonste, die dit boek bevat, plotseling alle pijn des dichters te zamen krimpt in een beeld, dat tot den rand toe gevuld is met ontbering en niettemin deze uiterste armoede ten einde toe draagt. In ‘De Rommelpot’ breekt dan de eerste kreet der zelf-herkenning aan, grootsch, dreigend, daemonisch.

[p. 447]

Hierna in ‘Kleine Liederen uit den Herfstwind’ zinkt de stem weer terug, pathetischer soms, tot het oude zelf-beklag:

‘Het licht gaat op, het kan mijn drempel raken,
een kort moment.... en wordt gebluscht.... voor goed.’

Flitsen van zelf-herkenning:

‘mijn hart zóó sterk, maar mijn geloof zóó zwak’

wisselen af met twijfel, doch die rhetorisch aandoet, ondoorleden:

‘Hen zal de tijd slechts blindelings geleiden
waar alles sterft.... of herbeginnen zal?’

En ook de oude wanverhoudingen keeren weer. De geweldige figuur van Simson wordt symbolisch misbruikt voor een amoureuze tragedie, waarin, zooals trouwens in deze gansche sonnettenreeks, het ‘U’ den donkeren onderstroom van des dichters religieuze gevoelens langs erotische kanalen volkomen absorbeert.

In het dertiende gedicht van deze reeks zegt dan Beversluis de tragiek van het (zijn) dichterschap uit. Het eindigt:

‘Ons is het leven door de eigen moord.
De glimlach enkel en het mild beschouwen.’

Wanneer wij het goed zien, dan heeft Beversluis in dit vers een diepe waarheid aangaande het hedendaagsch kunstenaarschap in het algemeen, verward en gebroken tot uitdrukking gebracht, n.l. deze, dat het machtigste verlangen van den kunstenaar altijd verlangen blijven moet, wil hij vruchtbaar zijn in zijn kunst, dat dus den kunstenaar als mensch het allermeest datgene ontzegd is, wat hij in het hart van zijn wezen het dringendst van noode heeft. Deze tragiek ligt wel op den bodem van alle kunst, die toebehoort aan den modernen tijd en die daarmede op de een of andere wijze ten prooi gevallen is aan het individualisme.

Daarna zet zich voort de worsteling tusschen liefde en zelfzucht. In vers XV heet het:

‘Zoo moogt gij, leven, als een ruiter rijden.
Mijn lied voor U, mijn liefde zal niet scheiden,
maar U verzellen tot de schemering.’

En dan drie verzen later:

‘Als gij mij eenmaal, liefde, weer komt vragen,
hier staan twee beelden tot het eind der dagen.
Hier is mijn zelfzucht en hier is mijn wil.’

om te eindigen (XXIII).

‘Maar dat de liefde, die wij allen zoeken
niet te verwinnen is noch te vervloeken,
noch te verbidden in hartstochtelijkheid.

[p. 448]

 

Maar dat, in weerwil welker winst of schade

 

zij in ons woning neemt door de genade,

 

en daar zal blijven tot in eeuwigheid.’

Wij meenen, dat Beversluis in deze beide laatste strophen de grenzen zijner momenteele religieuze ervaring, voorzoover hij bij machte was haar in dichtvorm tot uitdrukking te brengen, heeft bereikt. Het wankele dezer religieuze ervaring, het nog door en door gedrenkt zijn in een voos en vaag idealisme spreekt de laatstge - citeerde regel met een fatale onbarmhartigheid uit. Want juist de genade, wanneer zij ons bezocht heeft, belet ons beslag te leggen op het eeuwig wonen der liefde in ons hart. Genade is genade nu, morgen zal er wellicht niets anders in ons dan een doodelijke verworpenheid zijn. Alleen in het nu der genade is aller eeuwigheden eeuwigheid aanwezig en zoo wij voor onze toekomst haar aan ons verplichten willen, verraden wij haar slechts. Dan aanvaarden wij het niet langer, dat God tegenover ons steeds in Zijn liefde (en misschien ook in Zijn toorn!) genade voor recht laat gelden; maar pogen wij zelf als een recht, dat ons toekomt, beslag te leggen op deze genade.

Vreemd sluit hierop het vierentwintigste vers deze tweede sonnettenkrans af als een verre, ijle echo. Het is één der gaafste gedichten uit den bundel, al is hier de dichter weder teruggegleden in de oude onbewogen eenzaamheid, waaruit zijn diepst verlangen eens zijn wanhopigen òpvlucht nam.

De thans nog volgende verzen, behoudens ‘Vensterbloem’ en ‘Open Raam’, behooren tot het zwakste gedeelte van den bundel. De aesthetiek is hier Beversluis geheel de baas geworden. Hij bedwelmt zich aan zijn versvaardigheid, laat zich drijven op de woordmuziek, die hij met groote virtuositeit aan zijn instrument ontlokt. Overal speurt men de uit de diepte van zijn wezen geboren aanzetten wel is waar (zoo b.v. in ‘Moeder voor 't Raam’), doch zij raken verloren in ‘melodie’ zonder meer.

Zoo behoeven wij ons niet te verwonderen, dat de laatste regels van den bundel geen uitkomst meer brengen kunnen. Zij luiden:

‘En enkel is mij over

na de verwarde reis,

Het uitzien en het wachten

naar de komst van Beatrijs.’

Weer teruggekeerd zijn we in de troebele romantische sfeer van ten halverwege gesublimeerde erotiek. En pijnlijk getroffen vragen wij ons af, waar is de waarheid in dit van virtuositeit vaak fonkelend dichterschap; waar ligt de laatste ankerplaats van dit blindelings omzwervend hart?