Opwaartsche Wegen. Jaargang 9

[p. 375]

De vraag zonder aanbod door Muus Jacobse.

De beschouwing van John Ietswaart over wat we, onder excuses aan hem, nu maar Kristelike kunst zullen blijven noemen, is buiten kijf uiterst beminnelik, al was het alleen maar om haar dichterlike eigengereidheid. Bovendien is zij nog respectabel, daar zij een persoonlike geloofsbelijdenis inhoudt, religieus en esteties, of misschien beter: religieus dus esteties. Maar één ding heeft deze beminnelike en respectabele dichter vergeten, n.l. dat hij een wetenschappelik probleem aansneed en dat een wetenschappelik probleem recht heeft op een wetenschappelike behandeling. Het ging om de verhouding van dichter en publiek, de vraag van het publiek en het aanbod van de dichters. En wel in het bizonder over de krisis op de Kristelike letterkundige markt: het publiek eist andere waar dan de jonge dichters hebben aan te bieden. Dit nu is een probleem van sociologise aard: een publiek zonder literatuur, maar ernaar verlangend, een literatuur zonder publiek, maar ernaar verlangend.

Ietswaart is niet de eerste, noch zal hij de laatste zijn, die een maatschappelike krisis tracht op te lossen door het uiteenzetten van zijn partijpunt. Ongeveer als volgt: ‘Goede mensen, filosofeer toch niet langer over Kristelike kunst; laat u liever grijpen door de goddelike schoonheid van deze aarde in Kristus' woord en daad en alle dingen worden u toegeworpen.’ Merk op, dat de schoonheid hier een theologise grootheid is geworden. Ietswaart biedt ons zijn theologie ter overweging aan. En wij overwegen gaarne. Ik voor mij wil wel vast bekennen, dat ik het op een heleboel punten met hem eens ben. In elk geval bestaat er dus een gemeenschap op deze theologise basis. Van hoeveel mensen: twintig, vijftig, honderd? Naast hoeveel andere Kristelike theologise gemeenschappen: twintig, vijftig, honderd? Want God is één, maar de theologieën zijn vele.

Maar, zal Ietswaart misschien zeggen, mijn theologie is niet de eerste de beste, het is de theologie van een dichter en voor dichters, van een artistieke geestesstructuur en voor artistieke geestesstructuren, en in die sociologise beperking heeft mijn theologie een absolute geldigheid. Bij een misverstand in de sociale kring

[p. 376]

van het literaire type behoeft men zich maar te verdiepen in de theologie van dat literaire type om het verlossende woord te horen. Het conflict gaat niet tussen de dichters en de Kristenen, maar tussen de dichters en de literaire Kristenen. Maar hier wordt weer één ding over het hoofd gezien. Er is niet één soort literatuur, één vormdrift, één verlangen naar schoonheidsbeleving, maar er zijn er vele. Ook binnen het type van de literair belangstellende vallen weer verschillende sociologise kringen te onderscheiden. Hoeveel, dat hangt af van de samengesteldheid van het literaire leven in een bepaalde kultuur. Nu staan de, laten we zeggen, tien literaturen, die er op 't oogenblik in Nederland zijn, natuurlik niet los van elkaar, maar groeien op alle mogelike manieren langs en over en door elkaar heen. Zo bijvoorbeeld in Opwaartsche Wegen. En nu wil het ongeluk, dat de dichters er over 't algemeen (laten we aannemen, dat Ietswaart inderdaad namens ‘ons’ jongeren spreekt, zooals hij doet voorkomen) tot een andere literatuurkring behoren dan de lezers. Het sjibbolet voor de beide kringen (ik vereenvoudig de toestand gemakshalve) is de term ‘Kristelike kunst’: het publiek gaat bij het horen daarvan wat rechter op zijn stoel zitten, Ietswaart en de zijnen schudden het hoofd en mompelen een dichterlike vloek, altans vervloeking. Want het onbillike en eenzijdige in het stuk van Ietswaart is, dat hij aan de andere groep het bestaansrecht ontzegt. Ik beweer daarentegen: het Kristelike publiek vraagt terecht om zijn eigen Kristelike kunst en wij, Ietswaart en ik, kunnen die niet geven. Wij zijn hoogstens dichter voor een klein kringetje. Wij kunnen door alle wettige middelen trachten dat kringetje uit te breiden, b.v. door suggestieve en eigengereide artikels als dat van Ietswaart, en wij kunnen dat met een hooghartig schoolmeesterswoord literaire opvoeding noemen, dit geeft ons niet het recht om de schouders op te halen over een Kristelik publiek, dat graag met ons zou pronken tegenover de buitenwereld (‘onze eigen mannen hoeven niet voor jullie onder te doen!’) als wij maar een tikje ‘Kristeliker’ waren in onze uitingen.

Waarom verlangt ons publiek, dat ons publiek niet is, eigenlik naar zo'n ‘positief’ geluid? Om dezelfde reden, waarom het schoolmeesters vraagt ‘van positief Kristelike beginselen, instemmende met de drie formulieren van enigheid.’ Om dezelfde reden, waarom het Kristelike scholen stichtte, waarom het eigen politieke partijen vormde, eigen vakverenigingen oprichtte, zich terug trok in een eigen radioomroep, in een eigen wetenschap, in een eigen.... kunst. Het tegenwoordig Kristelik publiek is de nakomelingschap van de Réveilkristenen, vast georganiseerd, geestelik en maatschappelik, in de talloze organisaties, die uit die grote beweging zijn voortgekomen. Het Réveil bracht een verdiept geloofsleven en tegelijk de bewustwording van de eigen, afgegrensde plaats in en tegenover de wereld, de antithese, die Kuyper later zou uitwerken op politiek gebied. Onze kultuur is niet meer als in de gouden eeuw beheerst door het Kalvinisme en de Kalvinisten,

[p. 377]

maar het volk Gods is ook kultureel een klein kuddeke geworden. Men moet zich zoveel mogelik concentreren in eigen kring en er mag geen onzeker geluid gehoord worden, want ieder geluid, vooral ook kultureel, is een getuigenis voor de wereld. Een dichter uit eigen kring moet het merk van zijn Kristelikheid op zijn voorhoofd dragen en zijn werk moet geen twijfel aan de herkomst kunnen openlaten. Dat is nu veel meer nodig dan in de 17e eeuw: toen was er, tenminste voor het uiterlik, maar één kultuur, nu zijn er op zijn minst vier, zie de radio.

Zij, die behoren tot deze kultuurkring, verlangen, voorzover zij artistieke behoeften hebben of voorzover zij altans overtuigd zijn dat ook de kunst strekt tot verheerliking Gods, geen ‘kunst van Kristenen’ maar kunst, die behalve kunst ook Kristelik is d.w.z. duidelik te herkennen is als afkomstig uit eigen kring. En dat is hun goed recht. De enige dichter, die momenteel misschien min of meer aan deze vereisten voldoet, zou Willem de Mérode kunnen zijn. Maar voor de echte dichters, wier bazuin in dit opzicht geen onzeker geluid liet horen, moet men toch teruggrijpen naar de felheid van de eerste Réveiltijd, naar Bilderdijk en Da Costa. Helaas zijn zij verouderd en staat het niet meer netjes om ze te lezen. Het zou geen goede indruk maken op de buitenwereld en niet van kulturele weerbaarheid getuigen om met zulke mummies voor de dag te komen. De grote 17e eeuwers zijn histories lang niet zo nauw met het georganiseerde Kristelike leven van nu verbonden als de Réveilmensen. Zij leefden in een andere tijd en staan bovendien technies-literair te ver weg om een eigentijds literair leven te kunnen vervangen. Er blijft dus niets anders over dan maar uit te kijken naar jongeren en te hopen, dat er nog eens iets bruikbaars uit te voorschijn komt, bruikbaar in de kulturele strijd om het bestaan.

Dat is dus de ene partij in het conflict. En de andere is de groep, waarvoor Ietswaart een beginselverklaring heeft ontworpen. Zij zijn waarschijnlik wel voor het grootste gedeelte uit de vorige groep voortgekomen, maar zijn bij de wereld in de leer geweest. Daarbij hebben zij het geloof van de vaderen wel behouden en dit doet hen aanspraak maken op de naam Kristelike dichters, maar uit de organisatievormen, die de vaderen bonden, zijn zij voor een groter of kleiner gedeelte losgeraakt. Of zij decadenten of kernfiguren van een nieuwe geestelike organisatie zijn, zal de tijd moeten leren.

Maar in ieder geval, onze Kristelik-literaire krisis binnen de organisatievorm, die Opwaartsche Wegen heet, lijkt mij voor 't ogenblik onoplosbaar. Ik help de positieven onder ons hopen, dat de Kristelike dichter bij de gratie Gods nog eens moge opstaan en Ietswaart en mijzelf help ik wensen, dat er nog eens een publiek mag komen, dat ons neemt, zoals we zijn. En intussen en bij voortduring moge ons gedicht de stem worden van Gods schone aarde, waar de Meester met ons wandelt en aanzit aan onze bruiloft, tot Hij eens over het water tot ons komt om onze hand te grijpen.