Opwaartsche Wegen. Jaargang 9

[p. 115]

Een expressionistische roman
door H.A. Mulder.

Onlangs verscheen een nieuwe uitgave van Wassermanns roman ‘Das Gänsemännchen’.

De schrijver Jacob Wassermann is in de eerste plaats een fantast, een vaak diepzinnig droomer, een visioenair. Daarmee gepaard gaat een scherpte en helheid van uitbeelding die ons beeld na beeld in onafgebroken reeks in 't geheugen beitelt. De veelheid en rijkdom van gestalten en gebeurtenissen die Wassermann met een Dostojewsky gemeen heeft, verstoort echter zelden den bouw van 't geheel: de verschillende lijnen van het verhaal zijn betrekkelijk zonder moeite te volgen. De schrijver bezit de scheppende gave der ordening.

Wanneer men de vergelijking met Dostojewsky verder doorvoert, een vergelijking die voor de hand ligt omdat Wassermann diens invloed onderging, die hij o.a. in zijn voorliefde voor 't schuldprobleem toont - dan blijkt, dat Dostojewsky en Wassermann eigenlijk geheel anders geaarde schrijvers zijn. D.'s realisme doet onmiddellijk als verbijsterend-levenswaar aan en is a.h.w. uit de werkelijkheid zelf levend uitgesneden; dat van W. wordt bereikt langs een andere weg: uit de binnenwereld zijner fantazie is het geboren. Waar dus in D.'s scheppende geest de werkelijkheid primair is (die echter door haar hevige diepkervende uitbeelding van symbolische beteekenis wordt!), daar is bij W. de fantazie primair. Machten van goed en kwaad, zielekrachten van kinderlijke zuiverheid tot neronische wreedheid, schept hij òm tot wezens der werkelijkheid. D. daarentegen doet niet anders dan de werkelijkheid zelf doorgronden, of zooals Thurneysen zegt: ‘Sein Geheimnis ist wirklich nichts anderes als jene seine Frage, seine Frage nach dem Menschen. Es liegt in dem, dasz er nichts in sich trug als das eine grosze, das unendliche bohrende Verlangen, allen Dingen auf den Grund zu kommen’. (cursiveering van mij).

Nu kan men opmerken dat dus practisch D. en W. niet veel verschillen. Ze gaan beide van een verschillend punt uit en bewegen zich samen naar hetzelfde doel. Idealisme en realisme vallen samen (zooals v. Deyssel ergens opmerkt).

Dit is echter slechts theoretisch waar. Eenerzijds immers bereikt D. nimmer deze

[p. 116]

klare ordening en behouden zijn romans het chaotische dat de werkelijkheid zelf kenmerkt, slechts op sommige plekken plotseling van een apocalyptisch licht doorstraald, - anderzijds neemt W.'s fantazie nooit die overtuigende realiteit aan en blijven sommige van zijn personen niet meer dan fantastische irreëele spinsels waaraan wij niet kunnen gelooven (b.v. de hertogin uit ‘Faber’). Zijn kunst draagt vóór alles een symbolistisch of expressionistisch karakter. Hij is een realistisch symbolist; D. een symbolisch realist.

Wanneer wij ‘Das Gänsemännchen’ hebben gelezen en al de ontroeringen en gewaarwordingen van schrik, verwondering, ontzetting, waardoor het ons voert, in ons hebben laten bezinken, dan treft ons ook in dit boek sterk de expressionistische ‘strekking’ van het geheel.

De hoofdpersoon, Daniël Nothaft (let op deze naam, even beteekenisvol als die van Christian Wahnschaffe), is een musicus. Hij trouwt met Gertrud, dochter van Inspektor Jordan, maar bemerkt, reeds op 't oogenblik van 't trouwen, dat hij eigenlijk van de tweede dochter, Lenore, houdt. Deze twee zijn de beide polen van zijn leven als mol en dur. Het ongeluk is dat hij nimmer het geluk van het oogenblik genieten kan: slechts verleden en toekomst zijn schoon gekleurd door herinnering en verbeelding. Dit is de eigenlijke ellende, de diepe ‘nothaftigkeit’ van zijn bestaan: hij gaat onder de menschen als een vreemde, onbegrepene en niet-begrijpende, zijn geest verwijlt in ongeschapen melodieën van verrukkende schoonheid, maar hij heeft geen oog voor de werkelijkheid om hem heen - eerst niet voor de wezensharmonie in Lenore, later niet voor de wonderbare overgave in Gertrud. En als zij beiden, voor een groot deel door zijn nalatigheid, in den dood zijn gedreven, beseft hij pas dat twee goede engelen uit zijn leven zijn weggegaan. Van dat oogenblik aan wijken ze niet meer van hem; hij schept hun wezen om in muziek.

Dan komt nog een derde vrouw in zijn leven: Dorothea, die, hoe levendig ook geteekend, toch weer allereerst symbool is: Dorothea, het spiegelwezen. De eenige bezigheid waar ze volledig door kan worden opgeslurpt, is het beschouwen van haar eigen beeld in een spiegel. Dit nu is het voorlaatste, diep-ingrijpende ongeluk dat Daniël treft: hij laat zich door deze vrouw, die geen innerlijk leven bezit en die alleen het toomelooze en totaal leege begeeren naar den man kent, verleiden. Ze weet zich voor te doen als iemand die diepgaande belangstelling heeft in zijn leven en voor hem alles wil zijn, in werkelijkheid wordt ze slechts verteerd door nieuwsgierigheid. Als deze bevredigd is, is ook haar ‘liefde’ gedoofd. Daniël moet bekennen dat hij zelfs in dit vermogen dat hem nooit begeven had, het vermogen om te onderscheiden tusschen echt en valsch, gefaald heeft. En hij die de kern van elk wezen in muziek omzet, ervaart eenmaal, als hij haar omarmt, 't volgende: ‘Ihm war, wie wenn er gar keinen Rhythmus in dem Geschöpf verspüre, wie wenn er ein Wesen ohne Schwingung, ohne Gefüge, ohne Gesetz umarme’ (S. 526). -

[p. 117]

Dan gebeurt het ergste, het ontzettende. Hij heeft in zijn huis een meisje dat zijn huishouden doet en voor Gertruds kind, Agnes, zorgt. Dit meisje, Philippine Schimmelweisz, is wel het wonderlijkste type uit 't geheele boek. Haar duivelachtigheid komt (als steeds bij Wassermann) allereerst uit in uitwendige dingen. Behalve dat ze leelijk is, takelt ze zichzelf nog toe met kleurige linten zonder tal, waarvoor ze 'n ware passie heeft. Ze is 'n dochter van Daniëls Oom Philip Jason Schimmelweisz, die de door Daniëls vader hem ter behartiging toevertrouwde erfenis voor zichzelf besteed heeft. Deze Oom wil later Daniël bij zich in de zaak nemen en hem met Philippine laten trouwen. Daniëls muzikale neigingen werkt hij slechts tegen en verheugt zich steeds in 't ongeluk van zijn neef. Philippine echter heeft 'n gesprek tusschen haar vader en moeder afgeluisterd. Ze weet alles. Ze hoort ook dat ze voor Daniël bestemd is. Dit zet ze in haar hoofd. Ze is leelijk als 'n heks, maar eens zal ze met Daniël trouwen. Met dit doel voor oogen, dringt ze zich bij Daniël in. Ze verklapt hem haar vaders achterhouden van de erfenis (om zijn dankbaarheid te verwerven). Ze stookt het vuurtje aan tusschen Daniël en Gertrud. Later prent ze Gertruds kind haat tegen haar vader in. Ze ís blij als Lenore sterft, en razend, als Daniël met Dorothea trouwt. Ze stookt Dorothea tegen Daniël op, en eindelijk brengt ze Daniël naar 'n huis waar hij Dorothea op echtbreuk betrapt. Op 't zelfde oogenblik snelt ze terug naar huis, en steekt al Daniëls, jarenlang vergaarde en nimmer uitgegeven, muziekmanuscripten in brand. Dan verdwijnt ze, voorgoed. ‘Der Teufel fährt in Flammen aus dem Haus’, heet het hoofdstuk waarin dit beschreven wordt.

En deze slag is beslissend.

Wat geschiedt echter? Niet enkel de belichaamde duivel Philippine, is uit Daniëls huis verdwenen; maar in deze totale ondergang, temidden van de vlammen van het oordeel, verlaat ook de duivel zijn hart, en hij erlangt de vrede die hij tevoren nooit heeft kunnen vinden. Een diepe rust spreidt zich over zijn ziel. En in zijn geboortedorp Eschenbach, een eenzame die allen begrijpt, een musicus tot wien uit alle streken leerlingen komen, slijt hij zijn laatste levensdagen, verzorgd door zijn dochter Agnes, uit wier leven ook de duivel van den haat is verdwenen.

Maar wie en wat is het ‘Gänsemännchen’?

Het Gänsemännchen is een beeld op het marktplein te Neurenberg, een mannetje op wiens gezicht een glimlach van wijze vergeving en berusting ligt; onder elke arm draagt hij een gans, die water uit den bek laat stroomen. Oorspronkelijk is het Gänsemännchen een scheldnaam die de eerbare burgers van Neurenberg aan Daniël geven om zijn verhouding tot de twee dochters van Inspektor Jordan. Maar rondom het mannetje staat een hek, dat het afsluit van en beschut tegen de boosaardige wereld.

Het Gänsemännchen krijgt echter een diepere symbolische beteekenis in het laatste hoofdstuk: ‘Aber abseits, wer ists?’ Dáár immers wordt Daniël pas echt

[p. 118]

het ‘Gänsemännchen’ dat met zijn alles begrijpende glimlach op het marktplein des levens staat. Wassermann laat het mannetje hier zelf aan 't woord, het komt als hallucinatie tot Daniël, en Daniël zelf neemt een tijd lang de plaats op het voetstuk in. Als hij dan genoeg geleerd heeft, keeren beiden in hun eigen wezen terug: het mannetje behoedt weer trouw zijn twee ganzen; en ook in Daniël is de tweeheid opgelost in een harmonisch accoord.

Samenvattend kunnen we dus zeggen dat dit boek de uitbeelding is van de terugkeer eener gespleten kunstenaarsnatuur tot de harmonie van een in de werkelijkheid wortelend leven. Opstanding dus. En deze opstanding eerst, nadat schuld zich opeengestapeld heeft en een uiteindelijke catastrofe het gansche bestaan heeft ontredderd. ‘Opstanding’, dit woord herinnert direct aan Dostojewsky. Evenwel - dit is het groote verschil: D. opent slechts de mogelijkheid, zijn opstandingen blijven potentieel. Bovendien voeren zij niet enkel tot levensaanvaarding, maar tot het zien van het leven in de ware verhouding tot God.

Het slot van Wassermanns boek voldoet dan ook niet. Deze totale omkeering is meer fantastisch dan reëel: een geforceerd slot. Een dergelijke hevige omkeer heeft zich tevoren bij Gertrud voorgedaan. Ook hier trok de vooropgestelde gedachte de lijnen te scherp en maakte de tegenstellingen te gewelddadig.

Dit is trouwens iets kenmerkends voor Wassermanns expressionistische schrijfwijze: hij beeldt zielskrachten uit, maar deze zielskrachten overwoekeren vaak zoodanig de realiteit dat deze er onder schuil gaat en alleen het vreemde, nu ongemotiveerde, overblijft. Vooral in de beginhoofdstukken van zijn boek treft dit sterk. Het is of we telkens dóór het uiterlijk bekleedsel zijner figuren héénzien en met schrik ontwaren, dat het slechts schimmen zijn (b.v. de ‘Nero’ Carovius).