Opwaartsche Wegen. Jaargang 9

[p. 101]

In het labyrinth der moderne poëzie
door Roel Houwink.

GABRIËL SMIT, Voorspel, Maastricht, A.A.M. Stols, 1931.

Alle beweging in ons bewustzijns-leven berust op ervaringen. Het dichterlijk scheppingsproces vormt hierop geen uitzondering. Integendeel het vers kan de kristallisatie worden genoemd van bizonder geconcentreerde ervaringen. De dichterlijke verbeelding is in dit opzicht selectief. Zij reageert slechts op impulsen, die een bepaalde intensiteit bezitten. Met betrekking tot deze dingen blijkt duidelijk de onvrijheid des dichters ten aanzien van zijn materiaal. Niet over ‘alles’ kan hij gedichten maken en niet op dezelfde wijze worden zijn onderwerpen belicht. Zoowel in de keuze van zijn stof als van zijn standpunt is hij beperkt.

Dat deze grenzen niet objectief kunnen worden vastgelegd, doch zich eerst ‘achteraf’ aan een concreet werk laten constateeren, zal geen nader betoog behoeven. Iedere dichter bezit zijn motief, zijn thema en elk zijner verzen verraadt een klankkleur en een rhythmiek, die persoonlijk zijn afgestemd. Zij mogen schematisch te benaderen zijn, te vatten zijn zij niet dan in het moment der schoonheidsontroering en hier verstomt het analytisch moment in onzen geest.

Nu ligt, wil het ons voorkomen, het kriterium, dat ons in staat stelt epigonisme en originaliteit te onderscheiden in deze sfeer. Epigonisme noch originaliteit kan langs verstandelijken weg worden aangetoond. Deze scheiding naar den geest vermag zich slechts te voltrekken op den bodem der menschelijke persoonlijkheid, buiten anderer inmenging om. Ons past geen wezens-oordeel. En het dunkt ons iets onvrooms en onwaarachtigs de moderne poëzie onder zulk een essentieel aspect te willen bezien.

De noodzaak der originaliteit wint het altijd van de onnoodzakelijkheid - aesthetisch beschouwd - van het epigonisme. Wij behoeven ons daarover geen zorgen te maken! Laten wij derhalve toch vooral onze jongere dichters en hun werk buiten deze controvers houden, die op het oogenblik een deel onzer moderne litteratuurkritiek in beroering heeft gebracht.

[p. 102]

Er is niets reëels in de tegenstelling, zooals die thans met veel bitterheid en vernuft geconstrueerd wordt tusschen epigonisme en originaliteit. Wie Marsman's antecedenten kent kan zijn werk met precies hetzelfde recht als epigonisme kwalificeeren als du Perron het met de poëzie van het meerendeel zijner confraters doet. Wie naast Slauerhoff Samain of Laforgue leest, naast A. Roland Holst Yeats, die kan waarlijk, van dit standpunt, onze geheele moderne dichtkunst wel als verachtelijk epigonisme naar den papiermand verwijzen.

Verder dan tot een ‘meer’ of ‘minder’ is in deze dingen niet te komen, volstrekt origineel kan geen enkele dichter zijn en een volslagen epigoon evenmin, want ook nog voor het slechtste vers is een in beginsel zuivere aandrift noodig, anders had de pen het papier eenvoudig niet geraakt!

* _* *

Een en ander diende aan de bespreking van Smit's bundeltje vooraf te gaan, omdat deze jonge dichter tot de regelrechte ‘epigonen’ van den groep der Vrije Bladen behoort en op het oogenblik den kwaden kans loopt door zijn geestelijke vaders zonder vorm van proces - op het voorbeeld van Anthony Donker - te worden onthalsd.

Nu is er niets gemakkelijker dan dit epigonisme van Smit te bewijzen. Een ‘stroomend zingen’, een ‘witte droom’, een ‘zwart verhaal’, ‘vermetel blank’ en dan het onmatig gebruik van het bijvoegelijk naamwoord ‘zacht’: ‘zachte glimlach’, ‘zacht beminnen’, ‘zacht oogenlicht’ enz., nagenoeg om het andere vers, spreken voor dengeen, die eenigszins thuis is in onze moderne poëzie voor zichzelf. Is hiermede deze jonge dichter gedisqualificeerd in den wedloop naar den top van de Helicon? Geenszins, naar ons inzicht. Vastgelegd door deze feitelijke beïnvloeding is slechts: 1e. zijn huidige geesteshouding; 2e. het zwaartepunt zijner dichterlijke ontwikkeling. Dat geen van beiden voorloopig liggen in Christelijken lijn zal zonder meer duidelijk zijn uit het volgende citaat:

In memoriam matris.
IV.

Ik weet niet meer hoe gij zijt doodgegaan;
het moet zoo stil geweest zijn en zoo toegedaan,
dat alleen God het hooren kon, want soms
zien van zijn kruis mij uwe oogen aan.

Deze humanizeering, deze verwisselbaarheid van menschelijke smart met Goddelijk lijden valt buiten den dichterlijk vruchtbaren ervaringskring van den Christelijken kunstenaar. Zij kan in hem nimmer die intensiteitsgraad bereiken, waarop zij ‘verbeeldbaar’ wordt.

[p. 103]

Het zwaartepunt van Smit's dichterlijke ontwikkeling schijnt ons vooralsnog te liggen in een sterk naar het romantische neigende lyriek. De poëzie van Bloem moet hem zeer na verwant zijn. Daartegenover staan aan het slot van den bundel eenige meer realistisch opgevatte gedichten, die tevens naar hun motieven van moderner inslag zijn dan de verzen, die eraan voorafgingen. Toch durven wij op grond van een en ander nog geen voorspellingen doen omtrent de richting, waarin Smit's dichterschap zich zal ontwikkelen. Er is in deze laatste gedichten iets geforceerds, een gewilde ‘kranige’ en ‘overmoedige’ toon, die nog ver staat van de reëele levensernst, welke men van den modernen dichter op grond van zoo menig scherp gesteld, kritisch vertoog verwacht. Het programmatische in het vers ‘Holland 1930’, dat in zijn aanhef aldus luidt:

‘O God, sla dit verdomde leven
terug in zijn weeke, grijze klei’....

komt per slot van rekening niet boven de Genestet's ‘o Land van mest en mist’ uit. De Genestet eindigt zijn ‘boutade’ inderdaad boudeerend, Smit slaat in het lyrische over:

‘geef ons de wijde, blauwe dagen,
geef ons een blinkend vergezicht’

geen van beide bereiken het positieve ‘andere land’, dat hun aanklacht boven zich zelf zou hebben uitgeheven. En dan zijn ons per slot van rekening de Genestet's burgerlijke ‘overschoenen’, waarmede men tenminste droogvoets waden kan door het ‘onpeilbaar slijk’ en 't ‘saaie breimoeras’, toch nog liever dan Smit's ‘wijde blauwe dagen’ en ‘zijn blinkend vergezicht’, die ons als bede in een crisis-tijd als de onze tamelijk would be aesthetisch aandoen en die ons laten twijfelen aan de zuiverheid van den ‘heroïschen’ inzet van dit gedicht.

In verband hiermede nog een enkel woord over Smit's geesteshouding, zooals die uit deze verzen spreekt. Wij wezen er boven reeds op, dat het ons toeschijnt, dat dit dichterschap zich vooralsnog niet in Christelijke lijn beweegt. Wij matigen ons hiermede allerminst een zijns-oordeel aan; constateeren slechts, dat hetgeen deze figuur aan Christelijk geloofsleven bezit, niet zoo krachtig en zuiver als wij het zouden wenschen, ‘doorgebroken’ is in zijn poëzie. Gabriël Smit staat midden in het ontbindingsproces, dat ‘moderne menscheid’ heet. Deze heksenketel van vaagheden en halfslachtigheid heeft ook hem een tooverdrank bereid. De bundel ‘Voorspel’ is een eerste teug. Moge zij zoo bitter als gal zijn op z'n tong.

En moge niet het zoet van artistiek bereiken - er staan zonder eenigen twijfel enkele goede verzen in het bundeltje (Het Kind, Voorjaarsavond) - den dichter immuun maken voor de wrangheid van het geestelijk ontberen, dat achter zoovele schoone en zwierig te saâm gevoegde woorden verborgen is.

[p. 104]

Langzamerhand echter nemen deze schimgestalten vleesch en bloed aan; een tijd lang weet de schrijver ons zijn wereld te doen gelooven en ons blind en verbijsterd mee te voeren in de adembenemende gang van haar noodlot.

Deze eigenschap waardoor op een gegeven moment fantazie en werkelijkheid elkaar loslaten, dit gevaar dat immer den kunstenaar bedreigt, is Wassermann zich zeer goed bewust. Ja zelfs is deze heele roman m.i. niet anders dan de uitbeelding van dit autonome wezen van den kunstenaar dat zich steeds dreigt te isoleeren en in dat isolement zich bezondigt aan het leven. Wassermann zèlf is het Gänsemännchen.

Niet toevallig is het dat de grootste schepping van Daniël Nothaft, die mede in den brand vernietigd wordt, een ‘Prometheische symphonie’ heet. Hij had immers getracht het vuur van den hemel te stelen. In zijn scheppingsroes was hij gestegen tot aan de poorten des hemels, maar op zijn kloppen werd er niet opengedaan. Icarus stortte in zee.

De kunstenaar zal altijd weer moeten leeren te zijn. Al zijn kunnen, al zijn vermetel hemelbestormen, baat hem niet: boven het kunnen gaat het zijn.

En deze waarheid is het die Daniël Nothaft door de slagen van het noodlot leert (een waarheid die allen geldt) en die Wassermann ons op soms grootsche wijze in zijn roman heeft uitgebeeld. -