Opwaartsche Wegen. Jaargang 8

[p. 435]

Waarom ‘christelijk’?
door Roel Houwink.

I.

Christelijke letterkunde is geen handels-object; zij laat zich niet exploiteeren als stichtelijke lectuur. Haar ‘christelijkheid’ ligt niet in vrome zinswendingen, in het veelvuldig gebruik van het woord God. Daarom is voor alles noodig, dat de christelijke kritiek zich te weer stelt tegen alle pogingen om ‘literaire’ stichtelijkheid ingang te doen vinden als.... christelijke letterkunde.

Goede stichtelijke lectuur kan nooit ‘litterair’ zijn - al kan zij wel in een zeer behoorlijk en helder Nederlandsch zijn geschreven! -, omdat het litteraire en het stichtelijke naar hun wezen verschillen. Stichtelijke litteratuur en litteraire stichtelijkheid zijn beide gelijkelijk uit den booze; de dominé, die voor litterator speelt en de litterator, die zich als dominé voordoet, poseeren. Zij pronken met andermans veeren en de vrucht van hun werken is wormstekig.

II.

De christelijke letterkunde is naar haar wezen kunst. Zij is niet een bepaald soort kunst, doch een kunst, die gedragen wordt door het christen-zijn van hen, die haar tot stand brengen. Wie derhalve haar noodzakelijkheid begrijpen wil, moet de noodzakelijkheid van het christen-zijn verstaan, hier en nu. Wanneer wij deze hebben ingezien, is daarmede tevens het goed recht eener christelijke kunst, i.c. eener christelijke letterkunde erkend.

De stichtelijke lectuur heeft naar haren aard te maken, onmiddellijk en zonder voorbehoud, met de verhouding van den mensch tot datgene wat is van God; de letterkunde als zoodanig bestrijkt de gansche uitgestrektheid van ons menschzijn zonder meer.

Nu is het groote gevaar voor de christelijke letterkunde dit, dat zij meent de schoonheid anders dan door het leven harer makers te kunnen kerstenen; dat zij meent door de keuze harer onderwerpen b.v. ‘christelijk’ te mogen heeten. Elk onderwerp kan ‘christelijk’ zijn; het hangt er slechts vanaf of het ‘christelijk’ is behandeld. En deze ‘christelijke’ behandelingswijze vermag door geen andere

[p. 436]

factor te worden bepaald dan door het christen-zijn van dengene in wie het betreffende onderwerp zóó om behandeling vroeg. Ook langs dezen weg derhalve zien wij, dat het wezenskriterium der christelijke letterkunde niet gezocht moet worden in bepaalde (beperkte of bizonder getinte) aesthetische principes, doch in de persoonlijkheid van den kunstenaar. Kunst, met andere woorden, kan slechts naar zijn maker ‘christelijk’ worden genoemd.

III.

Drie vragen rijzen nu, die elk voor zich een afzonderlijke behandeling vereischen: 1. Kunnen wij dan niet enkel maar van een christelijk kunstwerk spreken; 2. zoo niet: hoe komen wij dan tot christelijke kunst; 3. welke maatstaven moeten wij aanleggen ter beoordeeling van christelijke kunst? Deze drie vragen sluiten in zich de hoofdvraag, die namelijk naar het christen-zijn en zijn beteekenis in dit verband. Niettemin mogen eenige nadere opmerkingen aangaande den aard van dit christenzijn voorafgaan aan hun beantwoording.

IV.

De noodzakelijkheid van het christen-zijn hier en nu wordt bepaald eensdeels door onze verhouding tot de cultuur, waarin wij leven, anderszins door de wijze, waarop wij de goddelijke werkelijkheid ondergaan. Wat het eerste betreft moge volstaan worden met eraan te herinneren, dat onze westersche cultuur haar bestaansgrond in het christendom heeft. De crisis, die zij op het oogenblik naar alle zijden doormaakt, is het gevolg van haar verwereldlijking, van haar ontkerstening. De geweldige opbloei van het individualisme heeft het menschelijk leven van zijn grenzen beroofd en daardoor de gemeenschap der geloovigen tot sectarische vereenigingen gestempeld. De verabsoluteering van het individu heeft den mensch tot zijn eigen god gemaakt. Doch ook op dezen Olympus gaat Christus om....

Wat het tweede aangaat: wie ernst maakt met de werkelijkheid God's; wie het waagt te denken slechts aan zijn realiteit, die komt zonder Christus niet uit. Het glas om de lamp verhoedt de motten zich te storten in de vlam.

‘Hij is ons behoud’, door alle eeuwen heen is het gestameld en ook over de geverfde lippen onzer eeuw zullen deze vier woorden weer heen komen moeten, wil zij niet aan haar innerlijke onkuischheid vergaan.

V.

Niemand kan ‘christen’ op zijn eigen houtje zijn; slechts in en door de gemeenschap der geloovigen heeft de enkeling deel aan het behoud, dat in Christus is. Er is geen particuliere weg (ook niet in het gebed) tot zaligheid; er is in het geheel geen weg. Alleen Christus is de Weg, zooals hij de Waarheid en het Leven is. En in Hem gaat alle zaligheid onder ter verheerlijking van Zijns Vaders naam. Zoo

[p. 437]

kan ook het christelijk kunstwerk niet op zich zelf staan als de willekeurige uiting van een talent. De christelijke persoonlijkheid, die het draagt, kàn het slechts dragen, omdat hij in zijn christen-zijn deel heeft aan de gemeenschap der geloovigen. En deze draagt niet mede aan het een of ander bepaald kunstwerk, doch aan de kunst als zoodanig, voorzoover in haar dit christen-zijn tot verwerkelijking komt.

Van een christelijk kunstwerk kan dus alleen gesproken worden op den bodem eener christelijke kunst. Zoodra deze ontbreekt, verliest het kunstwerk den grond onder de voeten: het wordt een moraliseerend verhaaltje of een religieus dichtsel, doch het ontbeert den gloed eener verbeelding, die gevoed wordt door het hart des geloofs. De naam van Christus dekt vele namen, maar Zijn wonden kunnen wij slechts dekken met het offer van ons eigen hart.

VI.

Wie door de Muze bij zijn geboorte begiftigd werd met de ware doch kostelijke gave der schoonheid kan zich straffeloos van zijn roeping niet afwenden. Hij moet de geheimen der eenzaamheid kennen en der verlatenheid; met bloed moet hij zijn droom betalen, telkens overnieuw. Want de goede werken, waarop hij zou kunnen staan en voortbouwen, zinken in het niet, in al hun heerlijkheid, zoodra een nieuwe droom begint te bewegen onder zijn hart. Niet om het kunstwerk leeft hij, maar om de verwerkelijking van den droom, die in telkens dwingender gestalte in hem oprijst.

Doch deze droom is niet van hem alleen; hij heeft deel aan hem, zooals hij deel heeft aan het licht, aan de lucht en aan het water. Wat hij ziet, ziet zóó geen ander; maar allen zien het door hem. En hij ziet het door allen....

Wie zich, arbeidend of genietend, in het kunstwerk afsluit van de wereld, alsof hij zich in een kathedraal bevond, moet verhongeren. Wij kunnen niet leven dan bij het dagelijksch brood der naastenliefde, waarom wij dagelijks bidden. Geen God troont diep in ons trotsch gemoed. Met wierook kunnen wij ons niet voeden.

De christelijke kunst is een ernstige, maar een aardsche zaak, gelijk al wat wij bezitten. Eerst zoodra wij haar als een leen beseffen, erlangt zij wellicht in de zuiverste momenten van ons leven een glans, waaraan wij geen naam vermogen te geven. Doch dan breken onze woorden in een weerloos zwijgen uiteen en vervloeien de kleuren van ons palet in het smetteloos wit van den hemel.

VI.

Daarom ook valt ‘christelijke kunst’ gansch en al onder het oordeel van alle kunst. Zij heeft geen aanspraak op een plaats aan God's rechterhand. Men mag voor haar geen uitzonderingen maken; tenzij dan, dat men haar strenger vonnist, omdat zij de verheerlijking God's in zulke zwakke handen heeft gelegd.

[p. 438]

Maar ziet, zij kunnen niet anders, deze handen. Zij, die den doem hunner blankheid dragen. Zij maken niet het licht, maar concentreeren zijn stralen. Zij houden het brandglas en mogen niet wankelen.

VII.

En wij, critici,.... kunnen slechts toezien, dat zich de lichtstralen in het brandpunt blijven verzamelen en dat de handen zich handhaven in hun vastheid om God's wil. Want het leven van een ieder onzer - van den criticus zoo goed als van zijn slachtoffer - is met Christus verborgen in God. Laten wij geen ketterjagers worden daarom. ‘Het: in den hemel komen is hopeloos bijkomstig, wegvallend voor den eisch: God te verheerlijken hier op aarde’. En hoe zouden wij dit in waarheid vermogen, indien wij ons oordeel stelden in de plaats van dat van God? Of meenen wij God anders te kunnen verheerlijken dan door Hem gansch ons leven (met al zijn ‘vroomheid’!) en gansch onze werkelijkheid (met al haar schatten!) onvoorwaardelijk ten voeten te leggen?