Opwaartsche Wegen. Jaargang 8

[p. 419]

Het werk van Allie Smeding
(Rieuwertje Brand¹⁾
door Dr. W.A.P. Smit.

Wie zich mijn artikel over Alie Smedings werk herinnert²⁾, zal zich kunnen voorstellen, met hoeveel spanning ik mij gezet heb tot de lezing van haar nieuwste boek.

Haar vorig werk rechtvaardigde die spanning. Nadat Alie Smeding zich in haar eerste boeken bevrijd had van den neerdrukkenden dwang van het Enkhuizer doode-stadsleven, raakte haar aandacht gevangen in het probleem der sexualiteit. Eerst met ‘De zondaar’ werd dit probleem overwonnen en de reeks daaraan gewijde romans gesloten. Maar onmiddellijk bleek Alie Smeding opnieuw geboeid, nu door den strijd van de zwaar beproefde Tijne om haar geloof. Ondanks verschillende bezwaren zagen we in ‘Tijne van Hilletje’ een nieuw begin: ‘wanneer het probleem van Tijne haar evenzeer gaat bezighouden als vroeger het probleem der sexualiteit dat deed, dan zal het bij dit ééne boek zeker niet blijven’.

En nu verscheen ‘Rieuwertje Brand’ - en bevatte niet de directe voortzetting van het geloofsprobleem uit Tijne. Het werd iets heel anders dan we hadden verwacht: een verrassing in den nobelsten zin van het woord.

Eerst langzamerhand raken we onder het lezen met de wonderlijke figuur van Rieuwertje vertrouwd. Hij is de paria van Enkhuizen, wiens leven verwoest is door den drank en die in de zieke lichamen van zijn kinderen steeds het verwijt voor oogen heeft van ‘zonden met de gelaatstrekken van geschonden vrouwen’. Vooral thuis is hij de uitgeworpene en bang duikt hij weg voor zijn vrouw en kinderen. Alleen het onooglijke hondje Nebukadnezar wil nog zijn vriend zijn. En eigenlijk is Rieuwertje ook niet heelemaal normaal meer. Hij kan droom en werkelijkheid niet meer scheiden, hij leeft op de grens tusschen realiteit en visioen. De zwarte gedaante van den duivel staat naast hem en vecht om hem met ‘Vadertje

1) Alie van Wijhe-Smeding - De ontmoetingen van Rieuwertje Brand (Nijgh en van Ditmar's uitgeversmij, Rotterdam 1929).

2) Opwaartsche Wegen, Jaargang VII, afl. 7. (pag. 260-277).

[p. 420]

God’. Een geheimzinnig oud vrouwtje waart door zijn gedachten als tooverkol en ‘oue minschie’, zijn lang-gestorven moeder, helpt hem aan den kant van God.

Een onrechtvaardige, wreede plagerij van zijn vrouw en kinderen drijft Rieuwertje opnieuw tot den drank. Bijna een week leeft hij in den waanzin van dronkenschap en delirium. Hel en duivel, verdoemenis en opperste verlatenheid maken zich van hem meester. In adembenemende vaart jagen zijn wilde koortsfantasieën aan ons voorbij: het lijden in de buitenste duisternis. Als Rieuwertje eindelijk weer tot zichzelf komt, klaart de nevel toch nooit heelemaal meer op. Hij is vreemder, eenzamer, ongelukkiger, belachelijker dan ooit. En zijn gezin gaat het stadje voor in wreede onbarmhartigheid.

Maar Rieuwertje lijdt met het geduld van een mishandeld dier. Hij aanvaardt zijn leed als verdiend. En in grenzenloozen deemoed klemt hij zich vast aan de twee woorden: ‘Vadertje God’. Ze zijn alles wat hij nog heeft: zijn heele geloof, maar ze brengen hem tenslotte tot de zekerheid van Gods vergevende liefde. En nu wordt Rieuwertje ondanks den uiterlijken schijn in werkelijkheid de sterkste. Zijn twee liefste kinderen sterven aan zijn vroegere zonden, maar hij brengt Kako op diens doodsbed dicht bij God en na hun dood blijven Kako en Koosie zijn helpende vrienden. Hij wordt door zijn vrouw als een afgedankt stuk huisraad in een ongemeubeld huisje achtergelaten, maar zijn geduld en deemoed treffen eindelijk zelfs haar. Tenslotte overwint Rieuwertje op zijn sterfbed haar hardheid en den haat van zijn oudste kinderen - zijn dooden komen om hem te halen: ‘en Rieuwertje valt neer op een gouden vloer, onder een poort-die-glimlacht. “Vadertje”, stamelt hij, “Vadertje-God!” En een glans neemt hem op en een glimlach omvat hem....’ (pag. 416).

Ook uit deze korte en onvolledige inhoudsweergave voelen we duidelijk, dat ‘Rieuwertje Brand’ geen middelmatig werk kon zijn: het moest een totale mislukking worden of een triomf.

Het werd 't laatste: een boek, dat ons fascineert en ons Rieuwertjes armzalige dronkemansleven doet ervaren als een tragischen kruistocht naar God. Ondanks al zijn fouten hebben we Rieuwertje lief om het kind, dat in de ziel van den dronkaard leven bleef. Daarom wordt het wonderlijk mengsel van zijn simplistische en soms krankzinnig-fantastische geloofsvoorstellingen onder het lezen door ons zoo vanzelfsprekend eenvoudig. ‘Vadertje God’ wordt een naam, dien we in ons eigen gebed onwillekeurig terugvinden. De suggestie van Rieuwertjes deliriumangsten is soms bijna niet te verdragen. Zonder 't te begrijpen staan we tegenover het feit, dat een vrouw zoo rechtstreeks en zoo absoluut-overtuigend over deze verschrikkingen schrijven kon. Hier past het woord geniaal. En tegenover deze overdaad van waanzinvisioenen staan de hoofdstukken over Kako's en Koosie's dood, over Rieuwertjes eigen sterven, waar het verhaal versobert tot een simpelheid, die meer dan woorden overtuigt. Er is hier geen sprake van een ‘bekeeringsge-

[p. 421]

schiedenis op het sterfbed’. Alles moest gaan, zooals het ging, omdat Vadertje-God Liefde is en de Liefde sterker is dan de haat en sterker dan de zonde.

In al Alie Smedings vorige boeken werden we gehinderd door een te-veel, een overdaad in allerlei opzichten, die verslappend werkte op den stijl. Hier is dat slechts zelden meer het geval. Het heele boek is bezielder, levender, geschreven uit een sterker geconcentreerde aandacht; de beelden zijn er talrijker en suggestiever, de nieuwvormingen raker. Bijna voortdurend staat het op de hoogte van de mooiste fragmenten uit ‘Achter het anker’, ‘De zondaar’ en ‘Tijne van Hilletje’, die het als geheel daardoor overtreft.

Het is merkwaardig om op te merken, hoe Alie Smeding in haar laatste en beste boek bijna alle hoofdmotieven uit haar vroeger werk synthetisch verwerkt heeft. Het verhaal speelt in een armoegezin van Enkhuizen, in de kleine kribbige sfeer van buurtjesmenschen, zooals we ze leerden kennen in ‘Menschen uit 'n stil stadje’. Rieuwertje zelf is een van hen en doet ons terugdenken aan Peet Freimen. Maar bovendien is hij ‘De zondaar’, niet in sexueel opzicht, maar als dronkaard. En met hetzelfde groote mededoogen buigt Alie Smeding zich ook tot dezen verschovene neer: ‘wie uwer zonder zonden is, die werpe de eerste steen’¹⁾ Het is een indirect bewijs te meer van de zuivere deernis, waaruit ‘De zondaar’ geschreven werd. Wanneer ook maar een spoor van pornografisch instinct de schrijfster daarbij geleid had, dan zou ‘Rieuwertje Brand’ in dezen vorm niet mogelijk zijn geweest. Want er was aanleiding genoeg om ook hier te gaan uitweiden over sexueele uitspattingen. Maar er wordt integendeel slechts met een paar woorden op gedoeld, wanneer dat niet te vermijden is. Die uitspattingen zijn bij Rieuwertje immers maar bijzaak - een gevolg van zijn andere, zijn hoofdzonde: de dronkenschap. Door die laatste is hij ‘zondaar’, bezetene - zooals Dirk Hartse het in ander opzicht was. Waarschijnlijk zal Alie Smeding tusschen beiden niet eens zoo heel veel verschil zien. Want het is haar niet te doen om de zonde, maar om den zondaar, die altijd hetzelfde blijft: een van God afgedwaald en daarom ongelukkig mensch.²⁾

Een derde element herinnert aan ‘Achter het Anker’: de materialisatie en

1) Motto van ‘De zondaar’.

2) Het is de moeite waard ons hierbij even te realiseeren, dat ‘Rieuwertje Brand’ geen storm van verontwaardiging heeft doen opgaan als indertijd ‘De zondaar’. Hoewel de zonde van Rieuwertje even onomwonden en driest wordt beschreven als vroeger die van Dirk Hartse. Wordt de hartstocht van een dronkaard niet tot een openbaring voor ons in zinnen als: ‘Hij ademt zwaar, hij snuift of hij snurkt in zijn slaap, hij bijt in de lucht.... Alle bloemen ruiken opeens naar brandewijn, de straten ook, ja, de heele stad is vervuld van een brandewijn-reuk....’ (pag. 73)? De verontwaardiging over ‘De zondaar’ gold dus blijkbaar niet de beschrijving van zonde in 't algemeen, maar de beschrijving van één bepaalde, van de sexueele zonde. Op dat veelbeteekenende verschijnsel is niet genoeg de aandacht gevallen: is alleen die ééne zonde voor ons een gevaar?

[p. 422]

personificatie van verleiding en zonde. Tjeerd Boltema wist zich ‘van de duvel bezeten’. En Rieuwertje ziet de verleiding van den drank in de gedaante van den duivel naast zich loopen. ‘Eerst is het een zwarte vlek, en die vlek krijgt vorm: het is of handen-van-pek die duisternis uitknippen, en dan komt er een kat te voorschijn, een kat zoo groot als een man. Zijn huid is glinsterend zwart, maar hij heeft veel wit in zijn oogen, ook als een man strijkt hij zijn breede snorharen op’. (pag. 47)

In ‘Tijne van Hilletje’ volgde de materialisatie van het positieve. God zelf werd er bijna tast- en zichtbaar, ieder contact met Hem was tenslotte een visioen. En Rieuwertjes geloof is nauw aan dat van Tijne verwant. Voor hem zijn Gods gebaren, Gods spreken, Gods glimlach geen beelden, maar letterlijke werkelijkheid, die hij ziet en hoort. En evenals bij Tijne komt na een langen strijd de overwinning onverwacht, van Gods kant: door Zijn liefde. Maar terwijl Tijne's geloof ons niet overtuigde en een gevoel van onzuiverheid naliet, zwijgen we eerbiedig stil bij Rieuwertjes koortsfantasieën over hemel en hel. Zijn geloof wordt ons voor niets meer gegeven dan het is: 't naieve vertrouwen van een verstompte ziel. Maar in al zijn eenvoud vond Rieuwertje hetzelfde woord als Paulus: Abba Vader - Vadertje God.

‘Rieuwertje Brand’ is een hoogtepunt, maar tevens een boek waarvan iedere herhaling onmogelijk is.

Daarom blijft voor de toekomst onze aandacht gespannen.

W.A.P. Smit.