Opwaartsche Wegen. Jaargang 7

[p. 500]

Bij het verschijnen van ‘De lichte nacht’
door J. Haantjes.

Er zit een bedelaar aan de weg. Men kan het hem aanzien dat hij zelf de schuld is van zijn ongeluk; iedere gave die hij krijgt, gebruikt hij om zichzelf dieper in z'n ellende te storten. Deze man is met geld niet meer te helpen; men behoorde hem zonder gave voorbij te gaan -. Maar als hij z'n hand uitsteekt, tast ge toch naar uw beurs.

Het was geen medelij dat u dreef. Het was zelfs niet de overweging dat gij, met dezelfde aanleg en onder dezelfde omstandigheden, niet beter zoudt zijn dan deze man. Uw handeling werd bepaald door een nog diepere impuls. Gij voelde dat ge hier een mens tegenover u had; een mens als gij zelf. Gij voelde dat ge, als mens, deel had aan het ongeluk en aan de ellende van ieder ander mens, ook aan het ongeluk van deze bedelaar.

Maar hebt ge ook deel aan zijn schuld? Komt zijn schuld, zijn persoonlike schuld, ook u ten laste? Moet ge, kunt ge die dragen, met hem? Is dit dan de wijze, waarop ge deze man uit z'n ellende verlossen kunt?

Wilma zegt op deze vragen volmondig ja! Want dit is de levenswaarheid die haarzelf en vele anderen met haar, uitkomst bracht. Zij is een Atlasfiguur; zij draagt niet alleen haar eigen schuld, zij draagt ook mede aan de schuld van anderen, van de gehele wereld.

Zoals zij zelf is, zo zijn ook haar figuren. De waarheid die Wilma zelf beleefde, beheerscht ook hun levens. Soms verzetten deze figuren zich tegen deze waarheid; totdat de heerlikheid, die haar omstraalt, hun overweldigt. Soms behoeft deze levenshouding niet in veel strijd te worden veroverd, wordt ze intuïtief doorvoeld.

Ieder van Wilma's boeken, vanaf het Zondagsschoolboekje dat Callenbach uitgaf tot aan haar laatste roman, ‘De lichte nacht’, stelt ons voor hetzelfde probleem; het is het probleem dat Wilma zelf doorworstelde.

Het kan voor een ogenblik lijken dat een reeks boeken, met eenzelfde vraagstuk als achtergrond, eentonig worden moet. Toch is dit niet het geval. Omdat dit vraagstuk zo centraal is, zozeer het gehele leven beïnvloedt, kan het zich telkens

[p. 501]

hernieuwen - in het biezondere geval. Het ene boek behandelt het onvervulde moederschap, het andere de erfelikheidsellende, weer een ander - De lichte nacht - de blindheid. Telkens hetzelfde en toch telkens weer anders.

Jan de Groot heeft, toen hij in een van z'n radiolezingen ‘De lichte nacht’ besprak, gezegd dat men een aestheties werk niet mag beoordelen volgens een dogmatiese maatstaf. Op zichzelf is dit natuurlik volmaakt waar. Maar bij Wilma is het vraagstuk van het gemeenschappelike van de schuld geen dogma meer; het is een levenshouding geworden, die al haar boeken, al haar figuren doortrokken heeft. En daarom zoudt ge haar werk onrecht doen indien uw houding over dit zo centrale vraagstuk geen invloed had op uw oordeel over haar boeken; het zou een bewijs zijn dat ge haar boeken niet tot in hun kern had doorproefd.

En nu onze houding tegenover dit vraagstuk! Hoe moet deze zijn? Ik moet er de nadruk op leggen, dat deze houding door ieder onzer persoonlik bepaald moet worden. Een algemene regel kan ik hier niet geven. Het enige wat ik doen kan is: zeggen hoe ik er zelf tegenover sta.

Ik zelf kan in dit opzicht niet zo ver gaan als Wilma. Voor mij is de oude onderscheiding tussen erfschuld en persoonlike schuld nog steeds van kracht. De enige persoon voor wie deze scheiding niet bestond, was de twede Adam, Christus.

Dit betekent echter niet - en hier zou ik wel zeer sterk de nadruk op willen leggen - dat ik Wilma's standpunt afkeur. Integendeel, ik heb veeleer de neiging om haar houding te beschouwen als een die hoger is dan de mijne, en betreur het haast dat ik haar niet geheel volgen kan. Om in haar eigen woorden te spreken: ik heb het gevoel dat zij een plaats heeft, dichter bij Christus, en wie zou haar deze plaats, hoe moeilik deze ook is, niet benijden?

Maar dat ik haar op dit zo centrale punt niet geheel volgen kan, maakt dat ik ook de personen uit haar boeken nooit tot in de allerkleinste en allerfijnste biezonderheden kennen kan. De meeste mensen, die zo ongeveer hetzelfde voelen als ik, zeggen dan: Wilma's boeken en figuren zijn onwerkelik.

Geen sprake van! Ze zijn evenmin onwerkelik, als Wilma zelf onwerkelik is.

Men heeft, echter, als men Wilma's boeken leest, soms het gevoel, dat men hebben kan, als men op een Kerstavond even stil blijft staan voor het raam van een kamer waar men Kerstfeest viert. Ge weet dat ge hier niet tuis hoort, in deze kring die ge niet kent. Maar toch, de vreugde om een blij gebeuren, dat ge, zij het misschien onder andere omstandigheden, ook zelf beleefde, maakt ook uw hart warm, en uw tred is lichter als gij verder gaat.

En nu nog een derde opmerking.

Ook Wilma's kunstenaarschap wordt bepaald door de hierboven geschetste levenshouding.

[p. 502]

Wij, die met onze scheiding tussen erfschuld en persoonlike schuld, geneigd zijn de nadruk te leggen op het individuele van deze schuld, denken te vaak dat deze schuld slechts een eties verval tengevolge heeft. Omdat Wilma haar persoonlike schuld en de schuld der wereld niet scheidt, of altans niet zo streng scheidt als wij, ziet zij, duideliker dan wij dit veelal doen, dat deze schuld, naast een eties, verval, ook een aesteties verval tengevolge heeft. Met de verovering van de vreugdevolle zekerheid, dat niet zij alleen, maar de gehele wereld verzoend, geheeld is - en welk een zware strijd moet dat voor Wilma geweest zijn! - won zij zodoende naast de heiligheid ook de schoonheid terug. Zo werd Wilma de beschrijfster van het ‘schone leven’; een van de weinige Christenschrijvers en schrijfsters die geen conflict meer kennen tussen Christendom en kunst.

Als men zuiver formeel-aesteties oordelen wil, dan kan men tegen Wilma's boeken ongetwijfeld ernstige bezwaren inbrengen. Om ons nu maar te bepalen tot ‘De lichte nacht’: de dialoog is te gedragen; het psychies proces, dat de hoofdpersoon Herman doorloopt, zou ons duideliker voor ogen staan indien het in wat strakker vormen ware weergegeven; de figuren van Marianne en Eldrik, hoe mooi van opzet ook, bleven daarentegen te schematies; het kwaad dat sommige personen bedreven, werd slechts even aangeduid en maakte zodoende niet de indruk die het eigenlik maken moest.

Maar de schoonheid van Wilma's boeken is boven deze bezwaren verheven; ze is er een van een hogere orde. Iedere bladzij, die Wilma schrijft, glanst. Het is de zachte, tere glans van een parel. Het is de glans van een leven dat van alle smet, van alle verderf gezuiverd is. Het is de glans van het Koninkrijk Gods.