Opwaartsche Wegen. Jaargang 7

[p. 469]

Zendingslektuur¹⁾
door J. van Ham.

Het leek tot voorkort onmogelik, dat men in een literair tijdschrift over zendingslektuur zou schrijven. Het individualisme van de 19de eeuw, dat tot over de grenzen van die eeuw haar invloed liet voelen, moest wel sterk belemmerend werken op zendingsbelangstelling in het algemeen en des te zekerder in literaire kringen, waar die invloed zo sterk was geweest, dat ze tot excessen had gevoerd. Men koncentreerde al zijn aandacht op zijn persoonlik behoud met negatie van 't geluk der anderen; of trachtte eigen nood te vergeten door toe te geven aan de zucht zich volkomen uit te leven; de naar binnengekeerde blik leidde tot mystiek soms, tot zelfanalyse als modeverschijnsel; totdat een nieuw humaniteitsbegrip groeide, kosmiese waarden boven de persoonlike werden gesteld; getuigenis, en verheerliking van God boven een bekeringsgeschiedenis.

De vergelijkende godsdienstwetenschap, jong van jaren, maar reeds van onberekenbare invloed, was enerzijds een belemmering, een hindernis voor de zendingsliefde. Men moest zijn hoogmoedig Christendom loslaten, dat vroeger kleinerend en met afschuw over het ganse heidendom had gesproken, toen men zag, welke ontzaggelike waarden ook in die veelgesmade heidenwereld leefden. Dat werkte bij sommigen temperend op het bekeringsenthousiasme. Maar aan de andere zijde is deze jonge wetenschap de zending tot grote zegen geworden.²⁾ Ze heeft

1) Naar aanleiding van: Korte schets van het Toradja-volk door Dr. N. Adriani; Tusschen doornen en distelen door J. van Muylwijk; Naar Sentani door Jac. Bijkerk; Het animistisch heidendom als godsdienst door Dr. N. Adriani, Tweede druk; In het gezaaide door J. Fortgens; Het volle koren door J. Fortgens; Van heiden tot Christen door Dr. Alb. C. Kruyt.
Alle uitgaven van het Zendingsbureau Oegstgeest, behalve het eerste werkje van de heer Fortgens dat van ‘de N.V. Algemeene Boekhandel voor Inwendige en Uitwendige Zending’ te 's-Gravenhage is.

2) Omgekeerd heeft de vergelijkende Godsdienstwetenschap geprofiteerd van het werk der zending: niet alleen door het vele materiaal, dat de wetenschappelijke werkers onder de zendelingen hebben verschaft, maar ook door de wijze van interpretatie. Te veel werd de vergelijkende Godsdienstwetenschap vroeger uitsluitend om filologies-ethnologiese motieven beoefend, waardoor het religieuse element te zeer in de knel kwam. Magiese en religieuse motieven worden nu eenmaal beter aangevoeld door mensen met religieuse zin. Ook in de kringen buiten Zending en Missie wordt meer en meer ingezien, dat de 19de eeuwse filologen-ethnologen wel rijk materiaal aangedragen hebben, maar dat pas onze tijd, die meer met religieuse waarden rekent, van vele dezer feiten de juiste interpretatie kan geven.

[p. 470]

de methode, volgens welke de zending werkt, gewijzigd. De moderne zendeling gaat de oude kultuur niet meer voorbij, komt niet om omver te werpen, maar om een meer of minder waardevol bezit door de prediking van Christus reddende betekenis te geven. Hij tracht de volken, waarheen hij gezonden wordt, te begrijpen en hij verliest er zijn Westerse hoogmoed bij en houdt alleen over als nieuwe boodschap, dat ook voor hen, als voor ons, beide zondaars, Christus gestorven is.

Eer men een volk van ander ras en andere kultuur zo innig begrijpt, dat men er deemoed bij leert, is men vele jaren in zware arbeid en met grote liefde aan het tasten geweest naar dat wat van een mens het meest innig bezit uitmaakt: de verhouding tot het leven en de dood, tot de naaste en tot God.

De zelfverlochening die van de zendeling gevraagd wordt, is in onze tijd verdiept: hij offert niet alleen uitwendige zaken, die wij menen, dat voor ons geluk onontbeerlik zijn: komfort, mooie positie, kontakt door lektuur en omgang met de kultuurheroën van onze tijd (‘heroën’ meestal naar de maat van onze eigen persoonlikheid), maar hij moet nu ook offeren, het geloof in eigen belangrijkheid, zelfs ook, ja vooral, het geloof in het zaligmakende van de Westerse beschaving, van de Westerse interpretatie van ons geloof.

Dus wij zijn veranderd: het individualisme heeft zijn vat op ons verloren en meer dan de vraag naar persoonlik heil, geldt de vraag, op wat voor wijze de wereld behouden zal worden; en de zendingsmethode is veranderd: heeft belangstelling voor het ganse kultuurleven der niet-Christelike volken; twee oorzaken, waardoor de belangstelling in het werk der zending sterk is toegenomen.

Wat ons drijft tot de literatuur: de belangstelling in de mens, drijft ons ook tot de zending; omgekeerd kwam de zendeling bij het zoeken om de heidenwereld te verstaan vanzelf ook tot de literatuur van de vreemde volken. Studie van taal, literatuur, volksgebruiken is het eerst nodige om in de psyche van een volk door te dringen.

De werkjes, die de zendingsschool ter bespreking zond, zijn van tweeërlei aard: sommige meer of minder wetenschappelik verslag uitbrengend van de toestanden bij sommige heidenvolken, met al of niet in aansluiting daaraan de veranderingen, die het Christendom er brengt; andere zijn een soort literaire neerslag van de ervaringen op het zendingsveld.

Van de eerste soort zijn vooral de werken van Dr. Adriani en Dr. Kruyt voortreffelik, wat niemand, die iets van deze mannen af weet, hoeft te verwonderen. Het verband van de kunst met de ganse kultuur is nergens zo sterk misschien als bij een animisties volk; het gevolg is, dat in deze opstellen liederen en verhalen voortdurend gesiteerd worden om geestelik leven te verklaren, wat het betoog, afgezien van de geestelike betekenis, dikwels reeds interessant maakt.

De tweede soort moet ons, in verband met de aard van ons blad, iets langer bezighouden.

[p. 471]

Indertijd bespraken we een paar vertaalde werken van Gustav Harders (Jaalaahn, Wil tegen Wil) in Opgang. Het werk van Muylwijk en Fortgens is oorspronkelik werk en vertelt van het werk onder de Karo Bataks en het werk op Halmahera.

Tusschen Doornen en Distelen is een verzameling schetsen: meer als pogingen om personen te typeren, te waarderen, dan als schrijfkunst. Het zijn eenvoudige, soms wat onhandige, vertellingen, maar de personen komen dikwijls voldoende naar voren, om ze te onthouden. Het meest houd ik van Pa Timpoes.

De twee boeken van zendeling Fortgens horen bij elkaar.

Het eerste boekje In het gezaaide vertoont duidelik de moeilikheden die er verbonden zijn aan het goed vertellen van een zendingsverhaal, omdat de bezwaren daar nog niet zijn overwonnen. De schrijver aarzelt daar tussen twee schrijfwijzen: hij wil graag dat ieder in Holland hem goed begrijpt, hij wil zoveel mogelik meedelen van zijn arbeidsveld, van de moeilikheden; daarom onderbreekt hij zijn verhaal door toelichtingen; valt hij zich in de rede door te vertellen dat met de komst van het Christendom het heidendom nog niet verdwenen is en stapt zelfs over op overeenkomstige gebreken in ‘de Vaderlandsche Christenheid.’ Toch heeft hij behoefte om uit de redenering los te komen en de feiten zelf te laten spreken. Dat komt omdat hij wel echt iets van de kunstenaar bezit, maar hij heeft schoolgegaan, zou Multatuli zeggen. Er is nog veel schools in dit boekje: uit de meest natuurlike, heerlik ongekunstelde taal vervalt hij toch nog herhaaldelik in boeketaal, of een zinnetje als ‘die eene naam “Esamoi” is als olie op de kokende driftgolven dier woestuitziende mannen’. Ook bij het zien van echte golven komt een dergelike schoolse toon. Al heeft de schrijver goed oog voor het landschap, ook voor de zee, toch zien we daar golven ‘in hun schoonste gewaad’ en dergelik fraais. Over het geheel echter is het boekje fris gechreven, joviaal, soms haast te eenvoudig: de toon van de kindervertelling.¹⁾

Het volle koren is echter een volwassen boek. De komst van ‘Heer Pokken’ wordt ons niet verteld, maar mogen we uit het innerlik van de inlander beleven.

Dadelik voert de scrhijver ons in medias res: Dáloekoe die de kalkstreep trekt voor de ingang van het dorp om Heer Pokken te verhinderen binnen te trekken. Er zit werkelik een beangstigende kracht in de wijze waarop de komst van de pokken in dit boek wordt beschreven. Dit is geen gepraat meer over de inlander en zijn bijgeloof, dit wordt schrijven uit de mentaliteit van de inlander zelf. Dit is de meest direkte manier om ons de inlander nader te brengen; in dit boek leren we van hem houden, ook van Dáloekoe. Niet dat ook hier de schrijver zich niet

1) Vele van deze ‘tekortkomingen’ zijn opzettelik: de lezerskring is zo eenvoudig mogelik verondersteld, waardoor de schrijver tot redeneringen, verklaringen, toelichtingen komt en een eenvoudige stijl kiest. Toch is er in dit opzicht onevenwichtigheid in dit boekje. De auteur die zich als schrijver niet kon laten gaan, was toch te weinig ‘kinderschrijver’ om aldoor de juiste toon te vatten.

[p. 472]

in de reden valt, b.v. met een uitweiding over het ontakties optreden van bestuursambtenaren, - op zich zelf zeker terecht, maar kompositories een zwakheid - en ook hier komt wel eens een enkele maal de schoolse toon, maar in hoofdzaak is dit een met dramatiese kracht geschreven zendingsverhaal. Een grote direktheid en levendigheid; niet de beruchte lokale kleur, maar wat ik zou willen noemen een lokale sfeer is in dit boek te vinden. Uit de toon valt de mededeeling dat de muskiet ‘uw bloed heeft verrijkt met een ontelbare hoeveelheid plasmodiën’, zoals het hele stuk over de anopheles een mengeling is van goede en slechte beschrijving en ook in de kompositie van het verhaal te veel in los verband staat.

Maar mijn laatste woord wil geen kritiek zijn: wie de prachtfiguur van Saláka zo voor ons kan doen leven, verdient meer. Daarom, al is het wat laat - het boek is bijna aan de tweede druk - een hartelike aanbeveling voor deze goede zendingslektuur.

Leiden, 6 November 1929, Zendingsweek.