Opwaartsche Wegen. Jaargang 7

[p. 294]

Bij den dood van Karel van de Woestijne
door Gabriel Smit.

Natuurlijk gaan wij over hem schrijven, nu hij dood is. Wij vallen op hem als gieren, maar een enkele die zijn verzen las, zal langzaam en vermoeid glimlachen en de waarheid bedenken van Chesterton's apodictische uitspraak: ‘Journalistiek is de kunst, het overlijden van Lord Jones te berichten aan menschen, die nooit geweten hebben, dat Lord Jones bestond.’ Maar wij gaan zelfs veel schrijven, want wij bedenken plotseling wat er verloren ging nu hij er niet meer is. Wij gaan het bestaan van dezen tragischen onbekende - zei hij niet van zichzelf:

‘Gij zult mij allen, allen kennen,
Maar 'k zal voor allen duister zijn....’ -

wij gaan dit bestaan ontleden om te zien, welke bovennatuurlijke kracht zich aan dit zichzelf telkens louterend leven voltrok. En de couranten zullen artikelen brengen, vele kolommen.

Het klinkt schamper. Deze eenzame, die zijn leven lang terzijde van deze wervelend-chaotische wereld heeft gestaan, die een felle, haast bovenmenschelijke strijd gestreden heeft om de schoonheid, hij zal nu worden gehuldigd in artikelen, die de schoonheid van zijn kunst moeten brengen aan menschen, die hem nooit hebben gekend, die hem altijd vreemd zullen blijven, misschien bespotten. Heeft Rilke niet gezegd in zijn ‘Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge’: ‘Du Einsamster, Abseitiger, wie haben sie dich eingeholt auf deinen Ruhm... Und deine Worte führen sie mit sich in den Käfigen ihres Dunkels und reizen sie ein wenig von ihrer Sicherheit aus. Alle deine schrecklichen Raubtiere.’ En wij bedenken hierbij, welk een moeilijk verkregen zekerheid het was, die in zijn woorden klonk; wij bedenken hoe hij zijn leven lang met de vorm streed. Lees zijn verzen, herlees ze, en achter elk woord voelt ge de worsteling. Haast hachelijk balanceeren de woorden, hakkelend, schokkend dikwijls, maar geladen met een verlangen, dat ontembaar is. Een verlangen, dat in zijn laatste werk gelouterd scheen, zijn vervulling dichter

[p. 295]

nabij, maar dat een leven lang - en wélk een leven: gefolterd door duizend physieke kwalen - hem doorvreten had, rusteloos en knagend.

Zijn figuur werd daardoor symbolisch, een eenzaam en ver zinnebeeld van ons ‘mal du siècle’, en niemand van degenen, die over hem hebben geschreven, heeft dit wellicht zoo sterk gevoeld als August Vermeylen in zijn boek ‘Van Gezelle tot Timmermans’: ‘Van de Woestijne is de dichter van de moderne psyche in haar uiterste ontwikkeling; en hare samengesteldheid, hare tegenstrijdigheden zijn het, waarvan zijn werk de resonantie uitbreidt.’ En verder: ‘De zonen van een overoude beschaving dragen in zich de erfenis van veel eeuwen, hun zenuwen en hun geest hebben zich verscherpt tot het ziekelijke toe, de vermogens van hun ziel hebben zich meer en meer gesplitst en verfijnd, de gewaarwording dringt zoo schielijk door, dat ze haast een pijn wordt.’ Van deze smartelijke waarheid levert bijna elk zijner woorden het overtuigend bewijs. Want hij streed - zooals Gerard Bruning dat op eigen wijze deed, eveneens doen mòest - den wanhopigen strijd van alle tijden, maar van dezen tijd in het bizonder: het eeuwige conflict van den geest en het vleesch, of - anders nog - van de menschelijke beperktheid en ontoereikendheid tegenover de goddelijke oneindigheid. En dat hij dit conflict beleden heeft tot het uiterste, op waarlijk heroïsche wijze, dat hij - als dichter, kunstenaar - ál het lijden en strijden dezer eeuw heeft weten te louteren tot het ondefinieerbare, dat onweerstaanbaar trilt aan de poort van ons hart, dat legt ons de plicht op - nu hij pas van ons is weggegaan - niét zijn werk te nemen onder de koude loupe eener vernuftig-poëtische beschouwing, maar ons stil te warmen aan den gloed, die van dit leven uitgaat.

Hij was een haast legendarische figuur geworden. Hij kon dit, omdat hij zich steeds in zichzelf te vernieuwen wist en omdat deze vernieuwing vrijwel telkens een stap beteekende op den weg naar zuiverder en evenwichtiger uiting.

Zoo deed Leopold, in een eenzamen, van de wereld afgewenden gang, in het ‘zweven tusschen dood en leven’ en de pijn, die toch nooit genoeg leek te zijn. Zoo doet Henriëtte Roland Holst, die in enkele verzen uit ‘Verworvenheden’ (b.v. De Vreemdeling) een verstilde en lichtende glans verklankte, welke alleen zij kunnen zien, in wie het ideaal verwonnen is door het diepliggende geluk in ieder ding, dat het leven geeft. Maar in van de Woestijne werd het een zuiver groeien naar God toe. Zijn wezen - zijn werk dus - raakte ontdaan van de spheer der vooroorlogsche jeugd, die zoo dikwijls behagen schiep in eigen melancholie. De zachte, droomerige en soms wijsgeerige droefgeestigheid der eerste verzen, die oversloeg in de felle, hijgende noodkreet der Jobsiaden, werd nadien zuiverder en klaarder. Zijn scherpe zintuigelijkheid, zoo vaak zwoel, exotisch en overdadig in vroeger jaren, een waarnemen, dat zich met meer boven de dingen stellen kon, werd kalmer en verkreeg de zingende stilte van hen, die weten de waarheid zeer nabij te zijn.

[p. 296]

En hij wás dit: want zijn late dag - helder, en sterker als het prille ochtenduur - smaakte ‘naar water en naar rozen’. Naar het kleine water in het tropische woud zijner verbeelding: de dingen spiegelen zich roerloos en duizendmalen verpuurd in het zilveren oppervlak. En naar rozen, de donker-gloeiende, die 's avonds voor een open venster brandend verbloeien in den oeverloozen nacht.

Maar hij had deze stille, ruischende verrukking eerst kunnen bereiken na het donkerste, wat ooit een mensch overkomen scheen: het duistere en roekeloos verloren branden van de verzen, die hij bundelde in ‘De modderen man’. Toen is het eeuwige gebukt gaan onder ziekte en het immer staren naar den dood hem te veel geworden en heeft het hem overmeesterd. Het heeft hem geslagen in dieper duisternis dan te doorkomen leek. Er ontbrandde in hem een wanhopige toorn, een blind vuur, er waren maar twee wegen mogelijk: loutering of verderf. En het werd een uit een duistere, benauwende kamer wonder ontwaken aan een open raam: de dag is stroomend en wijd en het licht zingt aan zijn slapen. Het licht, het gouden licht, dat hem loutert, het valt in zijn handen als een wondere vrucht, het slaat mischend en zegenend door zijn hart en er ontstijgt aan deze na zóóvele folteringen lichtend herwonnen ziel een zuivere, zilveren klank, een niet te noemen vreugde:

‘Zie, ik ben niet, dan uit Uw hand geboren
een appel, die gerijpt, Gij vallen laat.
Mijn geur vulde eens een duistre honig-raat.
Thans ga 'k mezelf in de eigen vrucht verloren;
Maar 'k weet dat Gode niets verloren gaat.

Ik ken het nut van bloeien en van sterven;
Ik heb bedwellemd, God, en 'k heb gevoed.
Thans ben 'k die, beursch-bedorven, derven moet.
Doch Gij voorziet mijn eeuwig-daauw'ge verve
ten boomgaard, waar Ge me eindloos geuren doet.

Maar hierin voelt ge nog - na het stralende begin - het ongewend zijn van deze vreugde; later stijgt hij tot de ijle, lichtende verrukking van ‘Het Bergmeer’, zingend, zuiver en geheel.

Maar hij wist ook altijd, hoe dit ontstellende leven, dit gefolterde gaan, dat nu de eeuwige rust is binnengetreden, eindigen zou. Hij wist dit, in een bliksemend en alles zuiverend lichten, dat soms door zijn lijden flitste en dat na bleef stralen in de zuiverste verzen, die hij geschreven heeft. Dan ging in hem trillen het eindelooze van een vaart over de wijde wateren, die monden in den oceaan van God. Hij wist dien weg, ver van de strakke, geasphalteerde banen van alle dagen; hij wist hem, en het was hem een bestendig aanwezige troost:

[p. 297]

 

‘Waarom verwijt ge mij de paden te verlaten

 

die, van hun eigen blik verlicht, de menschen gaan?

 

De zee klotst om haar-zelf en, zonder baak of bate,

 

weet in haar slappen kom de eindloosheid te slaan.

 

 

 

Ik heb geen doel, mijn God, dan van Uw wil geboden.

 

De zee slaat aan de maan de maat van allen tijd.

 

Ik ga geen wegen dan, misschien, den weg der dooden

 

En 't is de weg der eeuwigheid.

En deze, op donkeren, wanhopigen strijd veroverde stille verrukking, zal uit zijn werk blijven leven als de uiterste bekentenis van een waarlijk mensch, die in de absolute heiligheid der goddelijke Idee zijn bestendigste wezen te herwinnen zocht. In de onstuimige kentering dezer tijden zal zijn figuur blijven staan en lichten voor de vele geslachten, die aan de hardheid dezer wereld strijdend ontstijgen in het witte Licht.