Opwaartsche Wegen. Jaargang 7

[p. 85]

Een internationale oriënteering
door J. van Ham.

Contemporary Movements in European Literature Edited bij William Rose. M.A. Ph.D. and J. Isaacs, M.A.¹⁾

Aan de University of London zijn voor de meeste moderne talen van Europa professoren of lectoren aanwezig.²⁾ Voor de kursus van 1927 kwamen deze heren overeen ieder voor zijn land een overzicht te geven van de literatuur in de 20ste eeuw, en zo mogelik de invloed van de oorlog op deze jongste letterkunde na te gaan. Bij elkaar in een degelik uitgevoerd boekdeel uitgegeven, vormen deze ‘lectures’ een prachtig middel om te komen tot een inzicht in de meer of minder duidelik zich openbarende tendenzen in de komtemporaine literatuur van Europa.

De lectures zijn ongelijk van opzet en van methode. Als een dergelik boek aan een Duitse Universiteit in elkaar was gezet, zou mogelik meer systematies zijn gewerkt, maar allicht niet zulk een boeiend geheel zijn verkregen. De opstellen zijn alle met warme belangstelling geschreven, al liet sommigen het probleem van de oorlogsinvloed vrijwel koud. Wat alle schrijvers dezer essays bezig hield, was het huidig aspekt van de literatuur in het land van hun liefde. Meer het hoe dan het waarom boeide hun aandacht.

Terecht, de tijd voor het verklaren van een ‘nieuwe geest’ in de literatuur van onze tijd als direkt gevolg van de oorlog is nog niet gekomen, we zijn nauweliks toe aan het konstateren. Natuurlik de oudere schrijvers zijn niet onverschillig door de wrede oorlogsjaren heengegaan, maar de oorlog veroorzaakte niet een ommekeer in hun artistiek bewustzijn. Zij waren voor verreweg 't grootste deel te sterk in hun ‘métier’ gegroeid, dat ze de dragers van een nieuwe kunst konden worden. Het geslacht van na de oorlog staat nog in de verwarring. Zij zijn de dichters van de verbrokenheid, niet de bouwers van de nieuwe wereld.

1) London. George Routledge and Sons, Ltd. 1928.

2) Nederlandse taal- en letterkunde wordt daar gedoceerd door ons redaktielid J. Haantjes.

[p. 86]

We leven nu ruim 10 jaar na de grote oorlog; 10 jaar na de Napoleontiese tijd was er in Europa ook nog nauweliks een aanduiding, dat die felgeleefde jaren hun merk zouden zetten op een jong literatorengeslacht. Toch is dokumentatie van wat overal gebeurt, een prachtig hulpmiddel om de latere geschiedschrijver in onze rommelige, verwarde tijd de weg te wijzen. Daarom zijn deze pittig geschreven opstellen een mooie aanwinst voor onze vergelijkende literatuurstudie. Het zou voorbarig zijn, al te veel konklusies te trekken uit de gegevens die deze lectures bieden. Maar aangezien het niet aangaat om achtereenvolgens al de besproken kwesties voor elk land afzonderlik de revue te laten passeeren, te meer, waar recensent zich slechts voor enkele van deze essays als kritikus enigszins bevoegd acht, is het toch slechts mogelik door algemene opmerkingen, die hier en daar het karakter van konklusies moeten dragen, het belang van deze bundel wat dichter tot de lezer van dit artiekeltje te brengen.

Het merkwaardigste wat over de moderne literatuur is te zeggen, is het ontnuchterende oordeel dat er over het algemeen een terugkeer tot de traditie valt op te merken. Wil dat zeggen, dat alle pogingen tot vernieuwing op niets zijn uitgelopen? En was de oorlog dumper inplaats van instigator? Ons lijkt het meer, of het meest waardevolle van techniese hernieuwingspogingen bezig is zich te konsolideren en ingevoegd wordt tussen wat van de vroegere generatie blijvend is en omdat het minst excentrieke het duurzaamst is - er is niets wat zo spoedig verveelt als te ver gevoerde oorspronkelikheid - is het literaire aspekt meer traditioneel dan een aantal jaren terug. Toch zullen we niet meer kunnen schrijven en leven als de impressionisten, of als de kalme filosofen van het vooroorlogsgeslacht, van Gogh heeft niet vergeefs geleefd en de driften van een hevige tijd zijn door ons gegaan; een nieuw humanisme heeft onze tijd gelouterd, ook hebben we moderne verdwazing doorleden. En de meesten van ons kunnen aan de hoge eisen die de nieuwe tijd stelt, niet voldoen en een jonge kunst die de roem van een vorig geslacht overstemt is nog nergens geboren. Toch boeit ons Joyce, al is er nog zo veel tegen te zeggen, meer dan Bennet of Galsworthy, omdat groei belangrijker is dan afsterven. Zelfs een intellektuele gymnast als Pirandello komt ons als kontemponaire verschijning belangrijker voor (niet groter), dan die andere intellektuele buitelaar Shaw, alleen omdat hij meer mogelikheden bergt. Hamsun boeit ons van dat zelfde standpunt minder om zich zelf dan wel om het regionalisme in de literatuur, dat zich o.a. onder zijn invloed overal openbaart en bij ons b.v. in Herman de Man en Anton Coolen openbaar wordt.

Natuurlik nemen we met buitengewone belangstelling waar een wending naar ethiek en religie. Verantwoordelikheid en ethies besef zijn ons ingebrand in de onverantwoordelike en immorele oorlogsjaren. Wie zijn verantwoordelikheid beseft, buigt onder zijn schuld en zoekt verlossing. Deze levenshouding lei de harten open voor Dostojevski, met zijn kinderlik vertrouwen in de overwinning van het goede,

[p. 87]

het dwaze uit God, dat de wijsheid van de wereld overwint, en voerde aan de andere kant velen tot een ondogmaties mysticisme; enkelen kwamen tot groter konsekwentie en aanvaardden het traditionele geloof. De verslagenheid, de verbrokenheid van de tijd deed ze vluchten naar de zekerheid van een door de eeuwen ongebroken traditie, die het leven boven de problemen hief.

Merkwaardig voor ons is te zien, hoe in Tsjecho-Slowakije als bij ons een internationale orientering de enige weg was om te komen tot een werkelik nationale kunst. Zoals wij altijd open stonden voor de invloeden van de landen rondom, hebben de Tsjechiese kunstenaars opzettelik het internationalisme gezocht om van Duitse geestelike overheersing te worden bevrijd. Wat te weinig wordt beseft, blijkt ook hier: het zich openstellen voor invloeden, voert tot onafhankelikheid. Vrij in zich zelf is niet een, een geest die niet zou ontlenen, zou niet worden verstaan; slechts wie zich in zijn navolgen beperkt, wordt een imitatie. Het verwijt van navolging is als verwijt onzinnig; geen groter volger dan Vondel die we dit jaar als onze meest monumentale dichter herdenken; geen sterker internationale orientering dan in onze eeuw van bloei, toen grote persoonlikheden hun roem zochten in het evenaren van de kunst van anderen en ondanks dat een geheel nieuwe, grote kunst het aanzijn gaven die sterker dan die van vorige geslachten het merk der persoonlikheid droeg.

Een enkel woord over Holland, het opstel dat Haantjes voor de bundel schreef; een oordeel er over laten we anderen, ik wil slechts een enkele opmerking maken: meer dan de meeste schrijvers dezer essays heeft Haantjes zich beziggehouden met de vraag: wat de oorlog met dit alles te maken heeft gehad en hij heeft uitvoerig daarbij bediskussieerd, dat een land als 't onze, dat aan de oorlog niet meedeed, niet minder dan andere naties die invloed heeft ondergaan, niet minder, wel anders. Daarom is het zo dubbel jammer, dat hij gemeend heeft Vlaanderen uit zijn beschouwingen weg te moeten laten. In de tegenover elkaar plaatsing zou het betoog aan helderheid, aan dokumentatie en diepte hebben gewonnen. Maar het opstel is zo toch al belangwekkend genoeg om een plaats tussen de andere in te nemen.