Opwaartsche Wegen. Jaargang 6

[p. 340]

De Max Havelaar uit het westen
door Teo de Witte.

ZUID-ZUID-WEST door Albert Helman. Uitgave De Gemeenschap, Utrecht.

Verstorven zijn de felle aanklachten van de man, ‘die gelezen wilde worden.’

Wie niet behoort tot de slachtoffers, die nu eenmaal Cats moeten lezen en ook Multatuli van wege hun studie; wie ook niet behoort tot dat leger van bewusten, in manchesterpakken en rode dassen, wild wuivende haren en felle ogen, die nog altijd uit Vorstenschool wild schreeuwen: ‘Maar vraag, of één stand honger voorschrijft moeder, of één stand kan gedoemd zijn tot gebrek?’ alsof ze het heus menen, - kortom wie objektief staat tegenover de literatuur voelt zich wat onwennig in het patetiese geschreeuw van de schrijver van Max Havelaar. Hun holle retoriek doet het al evenmin meer als die van zoovele Heyermans-stukken, die destijds wel een goed gehoor konden vinden, maar tans uit de tijd zijn.

Wat je bij Max Havelaar zo vlug gaat vervelen is zijn lariefarie filosofie, zoals die tot uitdrukking komt in een hoogdravend geschreven Gebed van den Onwetende, of zijn meer dan ergerlike egocentriese levensbeschouwing, waardoor ten slotte de hele strijd voor het arme Indiese volk culmineerde in een oratio pro domo. De malle verwaandheid stroomt je tegenwoordig toch tegen als je die Toespraak tot de hoofden van Lebak nog hoort, afgezien van het feit, dat het hele ding natuurlik later keurig is uitgewerkt, verliteratuurd.

Ondertussen is er te allen kant over onze Oost geschreven. Zowel de pessimistiese werken van Bas Veth, als de wat pikante verhaaltjes van Jeanne Reyneke van Stuwe, de zwarte schilderingen door Fabricius, als de diepgaande studies van Feber, hebben gelegenheid te over geboden om de belangstelling voor die broeders van ons gemenebest, die anders denken, anders leven en er anders uitzien dan wij, voldoende te bevredigen.

Het blijft altijd de eer van Douwes Dekker, dat hij de éérste geweest is, die de aandacht heeft gevraagd voor het zieleleven van de inlander; die de blanke broeders in het hoge Noorden heeft gewaarschuwd de inlander niet uitsluitend als koelie

[p. 341]

en bron van inkomsten te willen beschouwen - al is altijd te diskussieren over de wijze waarop, de bevoegdheid waarmee en de redenen waarom genoemde heer naar zijn scherpe pen greep.

Van Curaçao wisten we heel weinig. Jaarliks wordt er eens over geklaagd, dat het land zich nog maar steeds niet kan bedruipen. Dat er allerlei kultures zijn begonnen en mislukt weten we nog van onze dagen op school, maar overigens moet je toevallig eens een missieboekje niet met omslag en al in de papiermand geworpen hebben - dit ligt niet immer aan het missieboekje - om te weten dat ook daar jongetjes rondlopen met heel weinig aan, dat er natuurlik ook een missiestatie of wat zijn, en dat er geld nodig is om onze arme heidenbroertjes dichterbij God te brengen.

Albert Helman heeft nu van zijn kant weer de verdienste de belangstelling voor dat kleine landje in het Zuid-Zuid-Westen opgeroepen te hebben.

De Gemeenschap nam zijn werk op in haar reeks oorspronkelike uitgaven en alleen de prachtig blanke omslag met die simpele vlakversiering, het rijke formaat en de sterk sprekende portrettekening van van Rees lokken al tot lezing.

Toen Anton van Duinkerken Albert Helman laatst op ging zoeken, om hem te vragen toch ook eens iets te willen zeggen, 'n antwoord te geven op die gewichtige vragen als ‘wat denkt U van de journalistiek’ en zo, waarnaar heel de wereld verlangend uitziet.... toen moest ie de polder in, waar Lou Lichtveld, die aan muziek doet, waar hij niet van houdt, de stilte en de wijdte van het ruim overkoepelde grasland had gezocht om er Helman gelegenheid te geven, wat rustig te schrijven. En de antwoorden waren echt Helman, echt Utrecht-achtig. 't Had zo iets weg van: Jô, willen we nou eens echt doen alsof we het werkelik menen?

Nou 'n ideëele betrekking in de journalistiek zei Helman, is natuurlik als je geheel onafhankelik bent van je direkteur. ‘Ik huldig de beginselen van krantendirekteurs tot al mijn schulden betaald zijn en ik mijn schaapjes op het droge heb. Dan hoop ik een aktie te beginnen tegen de joernalistiek’.

In hoever is Zuid-Zuid-West een eerlik boek?

In hoever is Lichtveld oprecht, als hij in zijn Inleiding met de vervaarlike woorden voor het voetlicht treedt:

‘En zie, nu ben ik weder overgestoken: het antwoord van Columbus. Geeft rekenschap van uw rentmeesterschap, gij die het goud begeerd hebt. Gij hebt de blijde boodschap gebracht, maar waar zijn de kinderkens die moeten luisteren? Daarom klaag ik u aan in dit open parlement: een vrij mensch, maar zijn voorouders kent hij niet; ze stierven in een woud, dat hen verraderlijk was, verdoolde karavaan in de webben der vergetelheid. Waar is de grond die ons behoort van sinds de wereld zich splitste in land en zee?

Daarom klaag ik U aan voor Gods heilige Inquisitie: ketters zijt gij sinds Morus,

[p. 342]

Utopiea, sinds Jean Jacques Rousseau, Washington, Marx. Ik daag U! Wiens schuld is het, dat ons geloof niet verder gaat dan generaal Bolivar? Noch de staat van Plato, noch de stad van Augustinus hebt gij voor ons gesticht. Slechts een roofnest!

Maar midden in de Andes, hoog boven het arme stervende land - de landverhuizers gulzige vliegen op een rottend kadaver - staat de Christus' koning van Vrede, hoog, eenzaam en onaantastbaar, het teeken van onze bloed-broederschap, van onze vergeving.

God is eenzaam in dit land. Zijn geest waait tusschen de cocospalmen en wiegelt over hun gladde vrucht. Zijn oogen spiegelen zich in het kalme zwarte water der kreeken; hij schept het met zijn holle hand, en ziet hoe helder het is.

Zijn eenzaamheid heeft in elk hart gefluisterd. Dit gaf hij ons tot een gedachtenis voor altijd. Tot een schadeloosstelling voor wat ze roofden in zijn naam! Mijn God, ik dank u daarvoor, ik dank u voor de stilte die gij wuifde over mijn land.’

Deze inleiding en de nog misseliker Epiloog met zijn arrogante aanhef:

‘En nu mijne heeren, luistert tot het einde! Ik heb het innigste wat ik had hier aan U vertoond als was 't een bioscoop. Dit geeft mij het recht uw aandacht te eischen tot het einde der vertelling. Luistert!’

Dat Helman zijn hartsgeheimen verfilmd heeft, zegt me al heel weinig. Over het algemeen ga ik niet naar een bioskoop, en van verfilmde zielsprocessen heb ik evenveel afkeer als van een opgezette nachtegaal. Het ‘leven’ is er uit.

Maar toch, al moeten we er niet voor naar de bioskoop, wie dwingt ons stil te staan bij elke étalage? We zullen zelf beslissen, of het uitgestalde onze aandacht zal hebben, en behouden ons dan nog het recht voor, ons af te vragen, of de betoonde belangstelling niet verknoeid is aan een onbelangrijke tragiek. De waarde dier innerlike gedachten wordt immers te fel bepaald door de waarde van het individu en zijn gezag. Zoo kan dus Rembrandt's tragiek het beschouwen waard zijn, - en daarom nam Rembrandt niet het ‘recht’ om de aandacht voor zich op te eisen - doch het geschreeuw van elke willekeurige marktkoopman - zeep, kitlijm of kultuur - raakt ons niet, en dus zal zijn verteren in smart voor de massa van een tragiese onbelangrijkheid zijn.

We geloven het dus wel, als Helman te keer gaat over sluwe berekenaars van dividend in rijke landhuizen aan Vecht of plas, raaskalt over vet-gevreten Gesslers en rustende huurlingen, en op dieven smaalt.

‘Was zijn haat niet grooter dan zijn liefde en wreekte hij niet, omdat hij zichzelf gehoond dacht?’ vragen we ons met G. Bruning af.

We denken aan de opera-zanger uit Metali van Java's boeken, als hij in een snik eindigt: ‘Maar ach ik kan u niet meer zeggen, niet meer! en niet schimpen.... mijn arm, arm land....’ En volgen hem liever als Helman zegt: ‘Indien gij slechts wist, hoe schoon dit land is, hoe innig het leven daar....’ Dat heeft Helman getekend

[p. 343]

in de honderd bladzijden die gewijd zijn aan de beschrijving van de stad, het leven in het binnenland tijdens de vacantie, het binnenland, Ship ahoy.

De taal van Helman is in tegenstelling met die van Multatuli, de taal van de stilte. In zijn vertellingen over het leven der bijna uitgestorven stammen, der stammen van Okamé, rond het kampvuur tijdens de dansen, voelen we zuiverder de sfeer van weemoed, die gesublimeerd is in de zeer eenvoudige zegswijze, dan in de reeds gewraakte verkiezingswoorden.

Toch is de opzettelikheid, waarmede Helman naar versobering en bizondere kleurgeving heeft getracht, niet altijd een winst. De tafrelen worden wel eens leeg, de simpele lijn, die de innerlike spanning miste, kon niet altijd de grote vlakken vullen. De gewilde zinsverdraaiing doet denken aan wat Gerard Bruning schreef over Karel van den Oever: een violist met een saxophoon. Dat geeft aan het boek hier en daar zwakke plekken, iets rommeligs, met veel onbelangrijks, naast andere zeer verdienstelike passages. Zo noemen we: De tocht naar het binnenland, de fijne bespiegelingen rond het kampvuur, de dood van Okamé, en de korte maar krachtige tekening van Amor, de sterke neger Amor, die als een westerse Pallieter alleen maar lui is en naar de natuur luistert en ziet. Natuurlik is er ook weer wat literatuur in het verdedigen van die kalme geaardheid, die werkschuwheid der inlanders dat zij ‘zoeken naar een synthese van uit- en inwendige harmonie’ wordt nu niet onmiddellik door iedereen onderstreept. Het suffen van een Oosterling door de buitenstaander voor wijsgerig gepeins versleten, resulteert wel eens in de oplossing van de vraag, of hij al dan niet een strootje zal aansteken.

Ik geloof, dat Helman door die opgedrongen liefde voor de inlander, en de meer dan onbehoorlike uitvallen tegenover de westerling, - niemand ontkent dat de beide Indiës leeg-geplunderd zijn - zijn boek onnodig verzwakt heeft. Wat we dan doen moeten? Die epiloog dichtplakken, erg vlug lezen over de zwakkere passages en onbelangrijke details. Dan houden we verschillende bladzijden over, die het telkens her-lezen volop waard zijn, die ons geven een fijne beschouwing van het wegstervende Suriname, gezien door een zeer gelovig zoon van het land.

De bladzijden waarin Helman spreekt over het geloof van de inlander, over God's eenzaamheid, zijn van ontroerend begrijpen en beleven.