Opwaartsche Wegen. Jaargang 4

[p. 289]

Dirk Coster ‘verzamelde proza’
door K.H. Miskotte.

Dirk Coster is begonnen zijn kritische opstellen te verzamelen. Ieder die medelijdend aan de moderne verwarring en mede verantwoordelijk zich wetend voor wat in het heden bezig is te worden, naar Costers stem gaarne luisterde, grijpt met bevrediging en verlangen naar dezen eersten bundel. Coster is een groot criticus, een mensch, die boven analytiek en typeering uit, telkens iets van een ‘Wesensschau’ bedrijft, iemand van wiens waardeeringen, de uitbundige, van wiens verwerpingen, zoo buitensporig ze vaak zijn, diepe suggesties uitgaan, meer: een leider, die te midden van het armelijk teveel aan mogelijkheden in het warenhuis des geestes een heele generatie het hart neigt en mede beslist welke keuze de jongeren in dit tijdsgewicht innerlijk en als vanzelf zullen doen. Het is een vreemd geval met dezen schrijver - hij is wat antiek-betoogend en tegelijk modern-nerveus tot het uiterste, hij is feitelijk geen ‘literàir’ criticus en toch biedt hij zich terecht aan als in zijn critisch werk bij uitnemendheid kunstenaar-van-het-woord (waarom zou hij zijn bundel anders ‘Proza’ noemen?) - bij hem geen stijl-analyse maar levenscritiek en eerst in het ontvouwen van die levenscritiek ziet ge hem als het ware bezig zich uit te huwelijken aan de stijl van den ander, van den besproken schrijver, zoodat een wonderbare tweeëenheid ontstaat.

Wie ‘de Stem’ las - en deden wij het niet om Coster? - zal blij zijn nu veel van het daar gevondene gebundeld te mogen hebben. Zal men aan hem, die met deze beweging niet meeleefde, aanraden dit boek te koopen? Natuurlijk zal men dat niet kunnen laten, al is het gevaar niet denkbeeldig, dat een aanvankelijke verwarring bij den lezer intreden zal, tenminste als hij eenigszins snel aanvoelt en opneemt. Maar welke verwarring kan dit prachtig en oprecht, bijna reformatorisch-indringend werk dan aanstichten? Aarzelend en onder voorbehoud (vreezend met een simplistisch lijntje onrecht te doen aan deze figuur) ben 'k geneigd te zeggen: het is de tegenstrijdigheid tusschen een onverholen dorst naar het primitieve en een dapper intreden voor het ethische als levenswaarde.

Voortdurend schuiven het prijzen van de chaos en het vereeren van zedelijke hoogheid door elkaar. Dat het ethos nooit natuur-geboren is - deze waarheid kan hier verdekt worden, de diepe nood van het menschenhart, die zoo ergens, juist, hier inzet, kan verborgen blijven, omdat en voorzoover de levenscritiek toch altijd in den vòrm van literaire critiek tot ons komt. Het aziatische en het humanistische, hoe strijdig ook, en vooral waar ze naar Costers uitbundigen aard tot superlatiefvormen worden opgedreven, schijnen in de schoonheid, zooals Coster, die kent,

[p. 290]

vindt, aanwijst en vereert, tot éénheid opgeheven. Eigenmachtig het voorstellend alsof, zonder breuk ‘zielskracht gezuiverde levenskracht’ ware, het tragische levensgevoel, dat altijd steunt op het zien van een wet, volgens welke de drager van waarden, ondergaat aan zijn qualiteiten, ontkrachtend, bezig ons te behoeden voor een heilzame wanhoop, zóo doet zich deze synthese aan ons voor.

Maar genoeg! Dit alles, of liever dit ééne, - al mag er op gewezen worden - kan ons niet verhinderen in te zien, dat in dit proza ongeveer alles te vinden is wat werkelijk richting geeft aan de literatuur van onzen tijd. Ja, aan de literatuur, en niet alleen aan de lectuur. Dit is nu precies het groote, de fascinatie, die maakt niet alleen dat nederlandsche lezers in het heden dit gaan lezen en dàt niet meer willen, maar ook dat nederlandsche schrijvers zóo gaan schrijven en het anders niet meer willen. Hoe dan? Dit aan te wijzen zou het bestek van dit artikel verre overschrijden. Bovendien is het principieel, toekomstrichtend inzicht pas tot volle klaarheid gekomen in de magistrale inleiding tot ‘Nieuwe Geluiden’; al wat daar te lezen is over het uitsterven van het romantisch verlangen en wat daarmee verband houdt: het gevaar van een onstuimig, wreed leven-óm-te-leven, is hier bedoeld.

Begint men nu te lezen, dan is het wellicht 't beste te beginnen met het laatste stuk: ‘Werk en Wezen der critiek’ (een polemiek met Willem Kloos 1912), daarna te lezen: ‘Misbruik van mystiek’, (dan, voortgaande, zoo mogelijk hier in te voegen de lectuur van de apart uitgegeven, in dezen bundel niet opgenomen essay ‘Dostojewsky’) om dan te lezen ‘Bij de Oprichting van de Stem.’ Wanneer deze lijn gevolgd wordt, (ik spreek tot hen, die met ‘de Stem’ niet meegeleefd hebben) kan men, om zoo te zeggen, van alle kanten tegelijk in deze bundel beginnen, al ligt het voor de hand zich eerst te wenden tot wat Coster over zijn overdierbaren genius, de beschermengel en het vast geleide voor al zijn pogen, over Dostojewsky zegt. Met name de polemiek met Dr. Bierens de Haan geeft een klare kijk op Costers D. interpretatie.

Waarom wij meest vanal dit boek telkens weer zullen in de hand nemen? Om het onvergelijkelijk vermogen tot synthetisch typeeren van levende menschen in hun verborgen totaliteit - de voorbeelden stralen op elke bladzijde u tegen - waarin Coster de praktijk beoefent van die ééne groote vereering, welke hem beweegt: voor de zielskracht. Hier komen ons de Marginalia te binnen, en wel als kantteekening op zijn eigen levenswerk: ‘de ziel zelf is geluk’ en ‘de zielskracht, die in de menschheid woont, weerschittert uit haarzelve aan den horizon des levens in visioenen van volmaakte vreugde.’ In de geestelijke werkzaamheid van dit critisch typeeren is tastbaar aanwezig de vreugde om de ziel, het voelen, het vinden, het schouwen van de ziel als onbetwijfelbare waarheid, waarde en werkelijkheid. Na van Deyssel de tweede groote nederlandsche criticus, naast Scharten, Lapidoth en van Campen, de diepere, vollere, de syntheticus, een centraal hart, een geboren leider.