Opwaartsche Wegen. Jaargang 4

[p. 194]

Over Roel Houwink
door J. Haantjes.

Roel Houwink. Maria. Maastricht, Boosten en Stols. H. van Elro. Hesperiden. Em. Querido, Amsterdam. H. van Elro. Madonna in Tenebris. Palladium-uitgave.

Roel Houwink is voor mij een van de belangrikste verschijningen in de litteratuur van de allerlaatste tijd. Het is nog slechts een paar jaar geleden, dat ik zijn eerste uitgave, het kleine bundeltje ‘Novellen’ in dit tijdschrift mocht bespreken, en nu liggen hier voor mij een nieuw boekje proza, ‘Maria’, en twee verzenbundels, onder de schuilnaam H. van Elro, omzetting van Roel H. En reeds zijn weer andere publicaties van hem aangekondigd of verschenen.

Dit alles wijst op een merkwaardige productiviteit. Want wel zijn al deze boekjes klein van omvang (‘Madonna in Tenebris’ bevat slechts twaalf korte verzen), maar Houwink's kunst is er een met zulk een sterke geconcentreerdheid dat zich vanzelf geen uitgebreid oeuvre verwachten laat.

Maar dank zij deze geconcentreerdheid, (die tracht naar het weergeven van enkel het meest wezenlike in een tijdelike verschijning) zegt deze schrijver in een enkele zin soms meer dan een auteur van veertig jaar terug in 'n hele bladzij, en geeft hij met een enkel woord soms beter weer dan deze auteur in een lange volzin zou gedaan hebben.

De voorbeelden zijn hier voor het grijpen. Neem een enkel kort zinnetje als: ‘Een helsche schrik doorfladderde den nacht’; het suggereert u in één keer een ganse wereld van verwante aandoeningen.

Dit alles is ongetwijfeld belangrik, maar hetzelfde kunnen we opmerken bij iedere andere moderne auteur. Wat in het biezonder echter deze schrijver voor ons tot een belangrike figuur maakt in de moderne letterkunde, dat is de verrassende ontwikkeling, die zich bij hem na zulk een korte tijd openbaart.

[p. 195]

Bij de bespreking van ‘Novellen’ heb ik indertijd deze schrijver getypeerd als de profeet van de naakte hartstochtelikheid, en diezelfde hartstocht uit zich ook nog in een boekje als ‘Maria’. Het bevat slechts drie schetsen: Maria, Simon, en De tweede dood van Lazarus.

Neem nu de laatste: Lazarus, die tot het zinnelike leven terugkeert onder de verzorging van Martha; die haar, die zijn zuster was, tot vrouw neemt, die dan uitgedreven wordt door de dorpsbewoners, die dit gebeuren van buiten af hebben aanschouwd.

Ik kan me levendig begrijpen, dat bij het merendeel van ons Christelik publiek een dergelike brutale verbinding van Bijbelse personen en naakte hartstocht wel zeer tegen de borst moet stuiten. ‘Profanatie’ is er het oordeel van de één, en ‘'t Stuit mij te veel, om 't ten einde te lezen’, 't oordeel van een ander.

Inderdaad, kunst als deze kan gevaarlik zijn, en zal bij zeer velen stotend werken. Te meer, daar Houwink hier zo ver gaat, als hij maar gaan kan. Zelfs 't allerheiligste wordt in deze sfeer getrokken. De eerste schets ‘Maria’, eindigt met de geboorte van Christus. Maar hier geen engelenzang, hier geen aanbidding der wijzen. Enkel het brute feit der geboorte zelf.

Ik stel dan ook terstond voorop, dat dit werk voor ons contrabande zou behoren te zijn, als in diezelfde schets ‘Maria’ niet een nieuw streven openbaar werd, dat plotseling de schrijver Roel Houwink in 't volle licht onzer belangstelling plaatst.

Naast de verheerliking van de hartstocht staat hier de zuivering ervan, de opheffing uit de staat van amor tot die van caritas. Maria gaat door alle verschrikkingen der lijfelikheid heen - 35 blz. zijn daaraan gewijd, voordat zich de nederkomste Gods in haar voltrekt, tegen 14 blz. van die tot aan de geboorte van Jezus - maar steeds weer weet haar heiligheid haar lijfelikheid te verheffen tot zuiver liefdewerk. Steeds blijft boven haar de bloem zich wiegelen, die - als de middeleeuwse lelie - het symbool harer kuisheid is.

En evenzo in het twede verhaal - Simon, die Christus' kruis heeft gedragen. Bij hem vinden we, na de ontmoeting met Christus, dezelfde heiliging der menselike hartstocht, maar hier is ze geworden tot een strijd, een smartelike taak. Simon is in waarheid kruisdrager geworden.

Spiegelt zich hier een menselike zielestrijd in symbolen af? Maar dan valt dat derde verhaal toch wel zeer uit de rol. Daarin is geen opheffing meer van de lijfelikheid, maar een uiting ervan - sterker nog, een verheerliking ervan. Lazarus wordt slachtoffer. Hier hebben we de oude geest van de ‘Novellen’ weer terug.

En in het enige gedicht uit de beide verzenbundels, waarin we in aanraking worden gebracht met de Christus, is het dezelfde hartstochtsveréring, die overheerst. Het zijn de bekende Magdalena verzen uit ‘Hesperiden’. Magdalena is

[p. 196]

hier de verachte (‘verstooten en tersluiks begeerd’), en zij vindt slechts troost bij Christus, als Die even verworpen is als zij:

‘De horzels nemen van uw wonden
den laatsten teug onschuldig bloed
en die uw dood in vrees omstonden
dobb'len al schertsend om uw goed.

De schreeuw van aasvogel en gier
steelt van uw lippen 't stervens-zwijgen;
zóó, uitgeschud door mensch en dier,
zijt gij, o troost, mij eind'lijk eigen.

De nacht valt: een leprozen-kap
over de wreedheid van uw lijden
en ziet - één hand reikt aan ons beiden
den harden bedelnap! -’

Maar de onechtheid van deze troost wordt uit het gedicht zelf reeds openbaar. Want als Magdalena dan ‘zorgeloos gestorven’ is,

‘Over hoofd en dorre knoken
legde geen het dooden-laken’,

dan wacht haar geen hemelse vreugde, maar een surrogaat daarvan: wat zwanen, duiven en rozen:

‘Zwanen drijven, haar ter zijde,
naar het kleine eiland, waar de
duiven hare komst verbeiden
en de hagen, zwaar van rozen......’

Men ziet het: hier is Christus nog opgenomen in de sfeer van hartstochts-veréring, die zovele van deze gedichten doorgloeit. Neem maar het eene voorbeeld van ‘De dwaze maagden’: zij zijn het, die de vreugde van lijfsbegeren versmaad hebben. ‘Alleen de dood heeft hen begeerd’.

Maar is er dan in deze verzen niets te merken van die andere, die tegenovergestelde tendens? Zeker wel, maar ze vertoont zich hier minder uitgesproken en in een andere vorm: die der hartstochtsontvluchting. Want het is wel zeer merkwaardig, hoe hier in deze gedichten eenzelfde daad zich telkens herhaalt: een persoon, die zich ontkleedt, of die zich verbergt, hetzij dan ‘tusschen de luide stemmen van den dag’, of in het zachte donker van blindheid of dood.

Ik geloof dat we deze beide handelingen, het zich ontdekken en het zich verbergen, hier wel zeer scherp moeten scheiden. 't Eerste is die van de hartstochtsverheerliking, het twede die van de hartstochtsontvluchting.

[p. 197]

't Is waar, heel vaak is deze hartstochtsverheerliking slechts zeer gedekt, meer indirecte dan directe uiting. Zoals in ‘Erfhuis’ uit ‘Madonna in tenebris’:

‘In de beslotenheid der oude wanden

hangt zorgeloos uw eenzaam beeld,

boven den vastberaden greep der handen:

een glimlach, beuzel en verveeld.

Uw blik, die eens een vorst ontmande,

is in het bleeke licht vergeeld,

het keurs, dat sluw uw leest omspande,

beurtlings door vocht en zon bespeeld.

Zij laten u in deze schande:

een veil, versleten vrouwe-beeld.

En verder grijpen hunne handen

naar wat hun baatzucht reeds verdeelt.’

Maar toch, al gaat ze dan schuil onder de verhulling van het simpele geval, toch is ze hartstochtsverheerliking.

Als vanzelf dringt zich hier een vergelijking met Nijhoff's ‘gebroken-hartstocht-gedichten’ aan ons op. Immers, zijn naam staat op het titelblad, aan hem is dit bundeltje opgedragen.

Ogenschijnlik is hier een treffende overeenkomst. En toch is dit meer schijn dan wezen. Want bij Nijhoff waren deze gedichten de bevrijding van wat hem beroerde, bij van Elro zijn ze niet meer dan een uiting, een belijden daarvan.

Daarnaast staan dan echter die andere gedichten, waarin de hartstocht in gebieden van minder sterke lijfelikheid ontweken wordt. Ja hier, in deze ontsterving, vinden we een meer volkomen parallel in Nijhoff's poëzie. Er zou hier, waar de geestelike achtergrond zozeer overeenkomt, een prachtige vergelijking te maken zijn in de uitwerking van deze geestelike daad in poëzie. Bij Nijhoff uit ze zich in een Icarusvlucht met 'n enkele ‘vorm’ als vleugel, bij Houwink wordt ze tot visioenen van een transparante klaarte.

In memoriam.

‘Gij hebt het aangezicht van den volmaakten dood;
geen koorts rept meer de koele blankheid uwer wangen,
het roerloos lijf, met schaduw sidderend omhangen,
wordt voor den neergezonken dag allengs te groot.
En van de dingen wordt het zacht-vertrouwde

[p. 198]

 

in de omarming van uw zwijgen stug....

 

en wat uw blijde aandacht eens beschouwde,

 

vliedt snel en donker in zichzelf terug....

 

 

 

Zóó, door den stillen schemer heen gedreven

 

van eeuwigheid naar milder eeuwigheid,

 

zult gij wel drijven tusschen dood en leven,

 

tot gij den laatsten dood ontstorven zijt.’

Vergelijken we nu deze tendens uit de poëzie met het nieuwe, dat we in Houwink's proza opmerkten, dan blijkt meteen, hoever de prozaschrijver Houwink de dichter van Elro vooruit is. Zeker, ook daar vinden we dezelfde poging, om aan de hartstocht te ontkomen, maar dit geschiedt niet door te ontvluchten naar een niwana van onaardsheid, maar hier is het doel in de wereld zelf getransponeerd. Dit ideaal brengt dan mee, dat er een activiteit komt bij de personen, die daar nog in een nevel van visionaire onwerkelikheid dreigden te vervluchtigen, en deze activiteit kan betékenen - het uitgroeien van hartstocht tot liefde, van amor tot caritas.

Ik zeg 't met nadruk: kan betékenen. Houwink is nog jong, 't is iemand met nog 'n ganse ontwikkeling vóór zich. En die ontwikkeling kan zijn een grotere verinnerliking. De kiem daartoe is in zijn tegenwoordig werk aanwezig.

En dat maakt zijn werk voor ons van betekenis. Dat heft tevens, zelfs zijn gebruik van Bijbelse personen, boven het verwijt van profanatie uit.