Opwaartsche Wegen. Jaargang 4
(1926-1927)– [tijdschrift] Opwaartsche Wegen–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 184]
| |
De medeplichtige
| |
[pagina 185]
| |
ziet dominee zich geplaatst voor allerlei konflikten, waaruit hij geen uitweg ziet, Zodat hij, ten einde raad, z'n vrouw erbij roept, die, zodra ze is in medias zes, uit volle overtuiging de boer helpt. Die komt dan ook veilig en wel op de boot, en het leven gaat weer z'n gewone gang. Maar: ‘Als ze eindelijk elkaar aanzien, lezen ze in elkaars oogen, dat ze gebeden hebben.’ (34).
Boer Hartink zit in de gevangenis. U moet weten, dat hij in Haalthem 'n hofstede, 't Frielink genaamd, heeft. 't Leven werd hem daar moeilijk gemaakt. door 'n jonker, die, daartoe in staat gesteld door z'n huwelik met 'n rijke vrouw, de omliggende landerijen heeft gekocht en nu ook Hartink's plaats wil kopen. Hartink weigert beleefd, maar beslist. De jonker, in zijn wiek geschoten, teelt in de omgeving van 't Frielink 'n massa wild, maar jaagt er niet. Ondanks gerechtelike vervolging schiet Hertink de hazen en fazanten bij tulten neer, totdat hij veroordeeld wordt tot drie maanden gevangenisstraf en naar Rotterdam wordt overgebracht. In Hartink's ziel spreekt luide de stem van God. Deze man is geen boef, maar hij is in de kast gezet, omdat hij zichzelf handhaafde tegen ergerlike brutale aanmatiging, gedekt door 'n onnozel wetsartikeltje. Hartink beseft heel goed, wat er op 't spel staat. In de eerste plaats: 't Frielink is z'n broodwinning: ‘Ik kon toch neet mien oldersploatse loaten verrinneweeren deur de hoazen van den jonker? Ik heb toch ok vrouwe en kiender!’ (19). In de tweede plaats: ‘Zoolang als de wereld stoat, hef-wie op 't Frielink ewond, en as God 't bleeft, zult wie 't Frielink holden.’ (21). 't Frielink is 'n van vader op zoon overgegaan erfgoed. Hij voelt 't: er is maar één Frielink en 't Frielink is Hartink en Hartink is 't Frielink. ‘Noe dan - ik bin Frielink,’ zegt hij tegen dominee Verster. (19). En in de derde plaats: de jonker tast hem aan in zijn eer als goede boer: ‘Wisse!’ De Frielinksrogge was altied de vrogste en zwoartse en langste van den heelen Gorteler Enk, en een uur nog veur mien voader uutstapte, zei-ie: ‘Bartes, hold oe oan de rogge, de Frielinksrogge was altied de beste van heel Hoolthem!’ 'n Familietraditie dus. Als we dit alles bedenken kunnen we meevoelen met Hartink als hij zegt: ‘de jonker is bedankt veur de presentoatie, moar mien olders plaatse hold ik leever.’ (21). En als de jonker hem dan het leven zuur gaat maken, kunnen we hem begrijpen en billiken in z'n daad van zelfhandhaving: ‘En toen hef-ie me veur de rechtbank ebrocht en toen ben ik hellig eworden en heb niks meer edoan als poffen, kruuwagens vol he'k naar stad ekrojen.’ (22). Dan voelen we ook minachting voor ‘den jongen, den strabanten parlevinker,’ minachting ook voor 'n rechtspraak, die oordeelt naar de letter der wet, ‘met aanneming des persoons.’ Hartink is dan ook overtuigd van z'n onschuld: ‘Da' wassen Frielink's hoazen, gegruuid op 't Frielink, van Frielink's rogge.’ (27) en met trots kan hij getuigen van z'n voorgeslacht: ‘En up 't Frielink hef er nog nooit 'n deef ewond’ (23) | |
[pagina 186]
| |
en van zichzelf: ‘Frielink hef nog nooit estolen.’ (27). Er is dan ook geen sprake van, dat hij zich de gelijke voelt van z'n medegevangenen, en z'n fier en eerlik zelfbewustzijn doet hem zeggen: ‘Ze zogen sebiet, dat ikke van beter komaf was as die andere.’ (10). Zo doodeerlik is die man zelfs, dat hij zelf geen jachtakte wou nemen, ‘want da' zou'en ze zegge: 't Frielink joagt zich rieke van 'n andermans hoazen.’ (23). Die boer z'n geweten klaagt hem niet aan en z'n gemoedsrust straalt in heel z'n houding door: ‘Verster ziet de ontvluchte strooper verbaasd aan, en het treft hem, hoe rustig en zeker die man daar staat in zijn boevenpakje. Geen kwestie van een boos geweten.’ (7). Ja, zoo weinig kwestie van 'n boos geweten, dat hij, wat betreft z'n gevaarlike luchtreis langs de telegraafdraden kan zeggen: ‘Wisse - moar onze Leeve Heer hef mien bie 'estoan’ (9). Ik vind die Hartink 'n prachtkerel: zo'n man kan geen boef zijn, en al mist hij 't uiterlike vernis van de beschaving, z'n hart is van goud. ‘Wat 'n drieste, maar eerlijke oogopslag. Geen ongunstig misdadigerstype ligt er in dat grof-leelijke, maar openhartige gezicht.’ (7). Driest is ie. 't Is 'n kerel waar wat in zit. Als 'n woudreus trotseert hij de stormen. Er huist 'n geweldige wilskracht in die man: winnen zal hij het. want het is z'n goed recht, al moet hij er ook voor de gevangenis in, al zal hij z'n handen snijden aan de telegraafdraden, al zal hij in Amerika helemaal opnieuw moeten beginnen. Zozeer ziet hij alleen z'n doel en is z'n hele aandacht in rustig evenwicht gespannen op dat ene, dat, als hij ziet dat 't slagen zal, hij de hele gevangenis vergeten is. Haspels schrijft: ‘Hij is al vergeten, dat hij ooit in de gevangenis zat!’ (34). Niet alleen grote wilskracht, maar ook sluwe berekendheid en gewiekstheid komen hem te stade in deze kamp op leven en dood. De brigadier van de gevangenis slaat de plank glad mis, als hij zegt: ‘Hartink heet die gepensionneerde rolpens; zoo'n smerige heiplag. U kent hem wel, zoo'n stiekeme schavuit!’ (38). Directeur: ‘Zoo'n domme boer!’ 't Kan me spijten, dat zoo'n uil mijn menschen ongelukkig maakt.’ (40). Want wat heeft ons boertje niet met 'n zeldzame handigheid de jonker te schande gemaakt: ‘Noe moak ik hum jonker-af, want ielkendeene zal hum noageven dat-ie Frielink over den kling hef ejoagd urn 'n poar hoazen.’ (24) ‘en op den koop toe lachen de luu 'm finoal uut. Want Frielink is 'm te glad of ewist, hef hum 'n slechten noame gegeven en zit eiges op 't Nie-Frielink in Amerikoa en verbouwt rogge van geweld.’ (25). Met niet minder krijgslist weet hij de oppassers in de gevangenis te verschalken. Eerst past hij goed op, zodat hij het vertrouwen wint en bij de corvée komt; dan weet hij 't nauwlettend toezien van de dienstdoende brigadier van zich af te leiden door kabaal te maken, als die vergeet zijn deur af te sluiten: ‘En neej, 'k most ze erst ien de gerustigheid brengen.’ (10); wacht kalm z'n beurt af, immers: 'n Hêlen dag me hier versteken, gink nêêt!’ (10), om dan z'n kans waar te nemen: ‘gedaan of 'k met de anderen naar cel ging’ (9) en te ontsnappen langs de telegraafdraden. | |
[pagina 187]
| |
Wat we echter het meest in deze eenvoudige boer waarderen moeten, is z'n zeldzaam juiste kijk op personen en zaken. Dit komt reeds uit in z'n houding tegenover de jonker. 't Gaat bij hem louter en alleen om z'n zelfhandhaving tegen brutale overmacht. Van haat tegenover de jonker of afgunst is bij Hartink geen sprake. Als deze dan ook 'n rijke vrouw trouwt, zegt hij: ‘Noe, daar wi 'k niks van zegge - 'n minse is veur de vur uutgank. Moar de jonker is stomp te hard van stal eloopen.’ (20). Disputen houden, dat kan hij niet: ‘'k Wil neet driestukken met domeneer’, zegt hij, maar door z'n fijne levensintuïtie voelt hij de dingen zuiver aan. Want waarom komt hij naar de dominee toe, zoo fier en vol vertrouwen? Omdat hij beseft, dat 'n dominee 't motief, 't hart moet waardeeren, terwijl de rechter alleen 't feit beoordeelt naar 'n wetsartikeltje! En wat ziet hij goed en scherp, waarin 'n jonker verschilt van 'n boer: ‘Zie juffer’, zegt hij tegen Mevrouw Verster, ‘ie kent 'n boer oan zien rogge, en 'n jonker oan zien ummegank.’ (24). Zo staat hij overal verrassend-objektief tegenover het leven en laat zich niet meeslepen door 'n dolle hartstocht. Hij handelt niet uit geprikkeldheid, maar keert zich alleen tegen 't onrecht dat men hem aandoet. Doch daartegen dan ook met alle macht, die in hem is en met alle middelen die hij te baat kan nemen. Hartink is ook geen ‘smerige heiplag’ (38), geen ‘jongen van de vlakte.’ (6). Op zijn wijze is hij beleefd: ‘Hartink wijst even met zijn wijsvinger naar zijn rechterslaap en mompelt: “juffer.” (19). Z'n bescheidenheid blijkt uit: “In het licht der studeerlamp, het hoofd in den groenen schemer der kap, zit Hartink op het puntje van den stoel, grauw in zijn boevenpakje, deemoedig, als wachtend op hulp.” (18). Ook z'n houding tegenover de dominee is onberispelik: hij speelt niet op, als de dominee hem niet dadelik ter wille is, en wil hem ook niet tegenspreken. Wel moge hij enigszins ruw zijn in zijn optreden, toch heeft hij 'n fijn gevoel: “Hartink zwaait den zak weer op den rug, en wil wat zeggen. Maar hij kan niet....” (34). 'n Woord van dank heeft hij alzo niet gesproken, maar ik ben er van overtuigd, dat hij later niet alleen 't geleende geld, maar meer dan dat uit echte dankbaarheid zal hebben overgestuurd. Bovendien: Hartink is 'n door en door religieus mens. Z'n eenvoudige natuur in aanmerking genomen, is, wat we daarvan te weten komen, meer dan overtuigend, beslissend! Hij zegt niet: zolang als ik leef, maar: “as God 't bleeft, zult wie 't Frielink holden.” (21). Hij leeft met God in al z'n handel en wandel, dat blijkt wel uit: “Wisse - moar onze Leeve Heer hef mien bie-estoan!” (9). En is dat niet fijn in al z'n eenvoud: als Verster het bijbeltje in z'n landverhuizerszak wil doen, leren we, dat Hartink “opent eerbiedig de zak.” (34). Neen, deze man handelt niet uit eer- of hebzucht, uit haat of uit wraak, maar de stem van God in z'n natuurlik-zuiver rechtsgeweten drijft hem aan met 'n geweldige energie. Het is de levensharmonie, die vol en rein, in machtige akkoorden, bruist door zijn heerlike ziel! | |
[pagina 188]
| |
Dominee Verster heeft 'n moeilik leven. Hij heeft gebrek aan twee voorname dingen: geld en tijd. Aan geld, want het komt er bij dominee zuinig om: we lezen zowel van dominee als van mevrouw, dat ze 'n bleek gezicht hebben. Daarom heeft hij 't bijbaantje van gevangenispredikant als 'n hoogst-welkome traktements-verbetering aanvaard en “dat extraatje is nu al twee jaar telkens weer de uitkomst.” (3). Aan tijd, want met kunst en vliegwerk heeft hij 'n avond vrij gemaakt om 'n artikeltje te kunnen schrijven. 'n Moeilik leven, maar vooral, omdat hij zo'n ernstig en hoogstaand mens is. In dit moeilike leven zal vanavond 'n krisis komen. Juist heeft hij zich goed en wel er toe gezet om te schrijven, of Jaantje, 't dienstmeisje, klopt op de deur en dient de ontvluchte gevangenisboef aan, die we zo juist leerden kennen als 'n prachtkerel. We lezen op bladzij 9: “en hij (= Dominee Verster) voelt zich Hertink's mindere.” Inderdaad: dominee Verster is de mindere van boer Hartink! U gelooft het niet? Welnu! ik zal het U laten zien, want Hartink is 'n evenwichtig, krachtig levend mens. Verster is onevenwichtig, iemand die wel scherp denkt en fijn voelt, maar toch 'n tobber. Dominee Verster is 'n beste kerel: hij mag de meid ers even afsnauwen, maar 't volgende ogenblik knikt hij haar weer zachtmoedig toe. Hij geeft zich wel 'ns over aan bittere humor, maar voelt zich geroepen om dat dadelik weer af te keuren met de woorden: “Ja, tot zulken bitteren humor kom je, als je op heete kolen zit.” (4). Hij houdt groot van z'n vrouw: “Onderwijl krijgt hij een geheim verheuginkje, dat vrouwlief vergeten heeft, dat het vandaag de eerste is, en hij haar straks - als nu eerst dit artikel af is - zal verrassen met het gevangenistraktement.” (3) en is onmiddellik bezorgd voor z'n kinderen: als Hartink stommelt in de gang, denkt vader Verster dadelik: “Hij maakt de kinderen nog wakker.” (3). 't Is iemand, die leeft voor z'n werk: z'n vrouw moet hem in moeilike omstandigheden ervan terughouden z'n zieken te bezoeken. En is z'n werk als gevangenispredikant, eerst alleen aanvaard als 'n hoogst welkome traktementsverbetering, nu niet zijn mooiste werk geworden? Hij doet dan ook, wat hij kan: als hij nog 'n ogenblik vrij kan houden, gebruikt hij dit voor het schrijven van 'n artikel ten algemenen nutte. En over al die dingen loopt hij hij maar niet oppervlakkig heen. Neen, hij laat alle vraagstukken in hun volle zwaarte op zich inwerken. We zullen het zo straks nog zien! En tòch Hartink s mindere. Want weet U, wat dominee Verster, mist en wat z'n leven zo moeilik maakt? Dat heldere levensinzicht, of laat ik liever zeggen: die vitaliteit van boer Hartink. Hartink leeft met verstand en hart in de harmonie van 'n krachtige persoonlikheid, weet wat hij wil zonder twijfel; Verster is disharmonies; niet onwaar, want z'n verstand oordeelt wel goed en z'n hart voelt wel zuiver en fijn, maar bij hem spreekt niet evident genoeg datgene wat zit zowel | |
[pagina 189]
| |
achter ons verstand als achter ons hart, datgene, dat van beide is de levensbron en de eenheid van die beide uitmaakt: de persoonlikheid, de ziel in z'n relatie tot God, de bron van alle leven. Haspels wil laten uitkomen, dat 'n mens wanneer hij zelf, alleen met zijn gaven en zijn krachten 't leven wil leven, er niet komt, maar dat er nodig is: 'n kunnen horen van de stem van de God, 'n rusten van de ziel in God, 'n besef in de mens, dat God in hem leeft en dat hij Gods werk doet. Daarom laat hij dominee Verster straks tot de erkentenis komen, dat in zulke moeilike ogenblikken God des mensen leven maakt. 't Is de levensharmonie, die bij Hartink welluidend is, en bij Verster verstoord. Daardoor blijft de dominee ook zo vaak staan aan de buitenkant van het leven, doordat hij dat leven in z'n wezenskern niet kan aanvoelen, doordat de levensharmonie in zijn ziel niet resonneert. Week aan week gaat hij met tal van gevangenen intiemer om dan de betaalmeester, die met een scherp oog opgemerkt heeft, dat er onder de “misdadigers” soms van die echte natuurmensen schuilen. Maar de dominee denkt: “Ze moesten eens weten, hoe zwak die stakkers waren, ontredderden, meestal willooze prooi van sterke hartstochten. Soms ook inderdaad ongelukkigen, die door meer dwaze dan slechte opstandigheid hun leven vergooiden. En ook dan zwak och, zoo hulpeloos zwak.” (3). En nu weer beoordeelt hij Hartink, die zo precies 't tegenovergestelde is, geheel en al verkeerd. “Gelukkig geen erg type, geen misdadiger, geen “jongen van de vlakte,” meer een gek.” (6). “Deze is geen boosdoener, misdadiger, eigenlijk meer slachtoffer dan overtreder van de wet.” (12). Hij denkt dat “dit boertje” “niet weet wat hij doet.” (13). Maar hebben we zo straks niet gezien, dat Hartink geen gek, maar 'n prachtkerel is, dat Hartink geen slachtoffer, maar 'n maker van de ware wet is, dat hij heel goed weet wat hij doet: de jonker laten vallen in de put, die deze zelf voor hem gegraven heeft? Hartink is de meerdere van dominee Verster. Het blijkt reeds uit beider levenshouding. Hartink is zelfbewust door het rustige evenwicht van z'n geest. Verster is zenuwachtig. Hij handelt anders dan z'n natuur zou doen verwachten. Als de meid klopt: “Ja!” commandeert hij de deur open, en zet zijn gezicht barsch naar den donkeren hoek, waar hij Jaantje schuchter hoort fluisteren: “dominee, daar is er een uit de gevangenis om u....” “Uit de gevangenis!” buldert hij terug, want, wat drommel! die meid behoeft toch zoo'n complotstem niet op te zetten? Maar daar bedenkt hij, dat 't 'n nieuwe is, die misschien nog niet weet, dat hij dominee van de gevangenis is. Ziet U, wat boer Hartink wel kon, in z'n geraaktheid z'n objektieve billikheid bewaren tegenover de jonker, dat kan de dominee nog niet eens tegenover het meisje, dat hem niets misdaan heeft. Ook in z'n houding tegenover Hartink zien we hetzelfde: hij wacht niet rustig af, wat de man te zeggen heeft, maar vaart ongeduldig uit: “Man, leuter nu niet, en zeg direct, wat je graag woudt hebben, want ik heb geen tijd.” (5). Wat 'n kontrast | |
[pagina 190]
| |
met 't rustige geduld van de boer, die toch wel op heter kolen zit dan de dominee! Geen wonder, dat hij in zulke omstandigheden de zaken zwart inziet: “Hij voelt die donkere gestalte als een onheil. Wàt wòrdt dàt dáár?” (4) en begint te beven als een rietje. Wilt ge nog 'n bewijs? Stel dan 'ns de gezonde humor van Hartink tegenover de galgenhumor van Verster, die uit wrevel werd geboren! “Jawel, ze hebben zeker aanschrijving gekregen van den minister, dat de godsdienstleeraren dubbel traktement zouden genieten en dit komt hij zeker nu brengen....” (4). Maar de schalkse humor van Hartink, die wel “hellig” kan worden, maar zich niet uit 't lood laat slaan, is in staat je helemaal voor die - ja, laat ik 't nog maar 'ns zeggen - voor de prachtkerel in te nemen: “en toen de veldwachter me weer kwam, heb ik 'm ewoarschouwd, da 'k 'm veur 'n hoaze zou holden as ie weerummekwiem.” (22) of: “Joa juffer, up 't Frielink schaften ze beter als dóár!” (31). Ik zei zo straks, dat in het moeilike leven van dominee Verster 'n krisis zou aanbreken. En dit nu is het eigenaardige, dat dominee mutatis mutandis voor precies dezelfde moeilikheden komt te staan als de boer. We hebben gezien met welk 'n levensenergie Hartink zich eruit redt; Verster nu zal z'n vrouw nodig hebben. Dominee begint met 'n fout: hij zegt: “Dacht je dat ik je medeplichtige zou worden?” (5), met de fout dus, om hem precies zo te beschouwen als de rechter doet, als iemand die 'n misdaad heeft begaan; terwijl de boer juist verwacht, dat hij z'n hart zal beoordelen. “Justitia” immers, “is blind, oordeelt niet het hart, maar de daden.” (13). Nu is die houding van de gevangenispredikant wel enigszins te begrijpen, want hij had al ers in zijn vingers gesneden: “Voor dien zeven kwam U onlangs een goed woordje doen, weet U wel?” en had de direkteur van de gevangenis er niet aan toegevoegd: “Och, bij U spelen ze het lammetje, bij ons den beest; ze zijn in staat U in den arm te nemen om weg te loopen, waarachtig dominee!” (11). En toch.... ja, daar komt de moeilikheid! “Op eens herinnert hij zich zijn Drentsch heidorpje en zijn dispuut met een diaken, die maar niet wou toegeven, dat het schieten van hazen, die zijn rogge en kool aten, zonde was, al verbood de wet het ook. En die diaken was toch een goed kerksch man!” (7). Z'n oog valt op Hartink “en het treft hem, hoe rustig en zeker die man daar staat in zijn boevenpakje.” (7). En als Verster zegt: “Maar Hartink, ik ben de dominee van de gevangenis! Voel je dat niet?” luidt het antwoord: “Juust, daarumme.” (7). Dit absolute vertrouwen van Hartink ontwapent hem. Kan hij het vertrouwen van dien man beschamen?’ (8). Verster beseft het: hier staat z'n domineeschap op het spel! Bij Hartink was 't z'n boer-zijn, dat hij handhaafde tegenover 'n wetsartikeltje; Verster staat voor 'n analoog dilemma. Alleen dit is het verschil: Hartink twijfelde niet, maar koos intuïtief; Dominee Verster is zich de tegenstelling bewust, staat er daarom niet meer als 'n levend mens middenin, maar als 'n objektief-wetenschappelik mens tegenover; en dan is het konflikt van plichten, | |
[pagina 191]
| |
de strijd tussen z'n verstand dat zegt: je moet de overheid gehoorzamen, en z'n hart, dat zegt: je moet die man helpen! onoplosbaar. Want dat weet dominee heel goed: voor God is de ene zonde niet zwaarder dan de andere, omdat elke zonde overtreding van de goddelike wet is, en wie één gebod overtreedt, staat schuldig aan al de geboden. 't Hoeft ons dan ook niet te verwonderen dat we lezen: ‘Maar over dit alles heen voelt hij zich door angst overmeesteren. Het is of hij tergendlangzaam aan handen en voeten gebonden wordt en al vaster.’ (12). Want het blijft niet bij dit ene konflikt. Hartink zei: ‘Ik heb toch ok vrouwe en kiender.’ (19). Verster? ‘Door die herinnering heen ziet hij brokken van toekomstbeelden. Op het kantoor verwijt de directeur hem: “Dominee! U hebt elf helpen ontvluchten. U begrijpt, dat kost....” Daar knapt de verbeelding af, en hij is ineens in de huiskamer, waar zijn vrouw huilt: “Je denkt ook nooit aan vrouw en kinderen....” (12). Daar komt dan nog bij, dat hij disputen met collega's zal hebben over het helpen handhaven van het gezag en vooral dit pijnlike: “Hij moet natuurlijk dadelijk ontslag nemen als dominee van de gevangenis, en dankbaar zijn als hij er zonder kleerscheuren tusschen uit komt, terwijl hij God zoo oprecht gedankt heeft voor die benoeming, als voor een uitkomst....” (13). Voor Hartink's besef was 't Frielink en 't boer-zijn, z'n goeie rogge en de welstand van z'n hofstede, àlles. Verster voelt evenzeer, dat z'n goed-mens-zijn hierbij op 't spel staat. Helpt hij de boer, dan wordt hij 'n huichelaar: “Maar hij, hij gaat de overheid tegenwerken! En in het geheim, terwijl hij Zondag op den preekstoel voor haar zal bidden.” (13). En als hij niet helpt? Ja - dan wordt hij de priester van de gelijkenis: “O, God weet, dat hij een stumper is, veel te klein te zwak, voor de hoogheerlijke evangeliebediening. Dit is echter niets, maar de priester uit de gelijkenis te worden, dat is erg. Dan is hij niet meer klein en zwak, maar slecht, een groote slechtaard.” (13). De priester van de gelijkenis, voelt ge het? Dan is hij niet slechts dominee-af, maar zelfs Christen-mens-af. En toch waar: hij, Verster, de priester van de gelijkenis, als hij niet helpt, want 't zieleheil van Hartink is in 't geding. Immers: “Dit goede boerken krijgt dan strenger straf, misschien wel cachot, wordt verbitterd, gebroken in de gevangenis - omdat hij zijn dominee vertrouwde.” (13). Zei hij 't zo even zelf niet: “Joa, ie mut mie helpen. Ie hebt het zelf gezeid?” (5). Neen: “De arme man zal die straf niet als een zegen kunnen aanvaarden, zal er door verhard worden, er door ondergaan en in zijn ondergang hem meesleepen. Want steeds zal hij dien man vóór zich zien, nooit meer kennen de rust van een goed geweten.” (14). Inderdaad! Voor 'n ernstig-levend mens is het leven moeilik, zwáár! Tenzij.... wij kunnen horen de stem van God!
“En wat zit hij toch te beuzelen? Snapt hij dan niet dat elk oogenblik van aarzeling hem er dieper inwerkt?” (14). Hij zal z'n vrouw er 's bij roepen! | |
[pagina 192]
| |
Dat schijnt eerst niet erg hoopvol: haar oordeel is vrouwelik-voorbarig: zonder dat ze iets gezien of gehoord heeft, staat ze al klaar met 'n heel ongunstig oordeel. Of.... zou 't komen, omdat ze haar man altijd in die geest over de gevangenen heeft horen praten? Ik denk van wel, want wat dominee Verster mist en wat Hartink heeft, dat bezit mevrouw Verster in vrouwelike fijnheid. We zullen tans zien, hoe voor 'n geleerde artikelschrijvende predikant, in tegenwoordigheid van honderde prachtbanden, op 'n studeerkamer, de heldere levensvisie, de energie van God in de menselike ziel, 'n schitterende triomf zal vieren! Die visie is krachtig in die vrouw. Eerst heeft ze, evenals Verster zelf, niets dan vooroordeel en veroordeling, en bergen van bezwaren. Maar dan staat ze ook nog, evenals Verster bleef doen, objektief tegenover het gevàl. Hoe wordt 't toch dadelik anders, als ze Hartink zelf ziet, als 't leven van die eenvoudige heiboer gaat resonneren in haar levensvolle ziel. Wat is dat fijn van Haspels, om ons te laten weten, dat zij 't dialekt van Hartink niet verstaat: “Begrijp je het?” fluistert Verster tot zijn vrouw, die 'n Rotterdamsche is. “Niet goed,” schudt ze het hoofd.’ (22). En dan te zien - terwijl ze niets van Hartink weet, ja al 'n vooroordeel had - te zien in onze verbeelding, hoe ‘haar groote bruine oogen zien kalm naar Hartink, en over haar bleek gelaat ligt welwillende aandacht.’ (22). En het duurt niet lang, of haar gehele ziel protesteert tegen de verdachtmaking van de kortzichtige Verster, als zou Hartink zelf 't hele geval op touw hebben gezet omdat z'n hofstede minderwaardig zou zijn geworden, met deze woorden: ‘Non, cela je ne crois pas. Il me semble un honnête homme.’ (26). Ze voelt het, ze weet het, neen: het lééft in haar: dien man móét ze helpen! ‘Verster zat perplex te kijken naar de deur, waardoor ze reeds verdween. Is nu het wanhopige hunner positie in eens weg? Voelt zij nu niet het dilemma dat hem slechts toestaat òf verrader òf medeplichtige te worden? Zij kan zoo niet zien, wat er aan vastzit, heeft geen perspectief en weet toch ineens 'n uitweg? Heeft dan de vrouw één zintuig meer en één minder dan de man: een geestelijk tastzintuig ter vergoeding voor haar tekort aan verstand?’ (27). Middelerwijl heeft mevrouw gezorgd en ‘met schitterende oogen en een blosje op het bleeke gezicht’ maakt ze van de gevangenisboef 'n landverhuizer. Wat zorgt ze handig en met fijn gevoel voor die dolvreemde man. O! we begrijpen het zo goed, dat ‘de mannen blijven aandachtig toekijken, hoe wondervlug dat gaat, en het is zoo stil, dat ze den regen hooren pletsen tegen de ramen.’ (32). In tegenstelling met haar onrustige, heen en weer geslingerde man weet ze zo zeker dat ze goed doet, dat 't is voor haar besef, alsof ze haar liefste, haar meest onschuldige werk doet, alsof ze haar moederplicht volbrengt: ‘Ik ben nog nooit zoo rustig geweest. 't Is net of ik Willem ga verzorgen. En ik weet, dat ik goed doe.’ (30). Zo gaat Hartink de deur uit: ‘Het is nooit heelemaal goed te praten,’ zegt | |
[pagina 193]
| |
Verster, ‘en toch konden we niet anders. In zulke oogenblikken voel je dat God je leven maakt.’ (35). Ja, dat heeft hij geleerd, doordat de bezielde overtuiging van z'n vrouw hem door dit moeilike geval heeft heengeholpen. Maar is Verster nu ook 'n andere geworden? Och! Godsgaven, zielekrachten zijn niet voor overdracht vatbaar! Als Hartink op 't punt staat te vertrekken, blijkt het, hoe hij nòg niet, zoals z'n vrouw, tot in 't diepst van diens onkreukbaar rechtvaardige ziel heeft geblikt. ‘Vergeet nu,’ zegt hij tegen Hartink, ‘wat achter je ligt - vergeet je haat tegen dien jonker, dien jij noodeloos hebt getergd.’ (33). En als de boer wil protesteren - ik heb U immers hierboven al gezegd, dat er van haat bij Hartink geen sprake is - zegt Verster: ‘Neen, spreek niet tegen, zoo is het!’ (33). Neen, zo is het níét, dominee! En omdat Verster nog niet is in harmonie met het leven, hij nog niet kent de vrede Gods, die alle verstand te boven gaat, kan hij ook nog niet rustig zijn. Wel is hij voor 'n moment op 'n hoger plan gekomen, zodat hij geregeld en met sukses z'n artikel kan afschrijven, maar als hij eindelik in slaap valt, ‘is hij verdwaald in spookachtige droomen.’ (35). En wat boer Hartink met z'n grote ziel kon: z'n gevangenschap en z'n ellende vergeten, en wat mevrouw Verster kon, omdat haar fijne ziel de stem van God had gehoorzaamd: ‘vergeten, wat achter ligt’ (36), kan dominee Verster niet: hij blijft tobben, zodat z'n vrouw moet zeggen: ‘Je bent nu zelf half-ziek, arme stakker!’ (41). Ja, Verster heeft z'n vrouw nog nodig! We lezen op bladzij 35, dat Verster zich verwondert ‘over den rustigen slaap zijner vrouw.’ Uit diezelfde rust werd ook haar vertrouwen in de toekomst geboren. ‘Je zult zien,’ zeg ze tot haar man, ‘alles gaat goed.’ (36). En wat weet ze dit geloof met 'n diep psychologies inzicht te beleven! Ze laat haar man met z'n moegedacht hoofd met de kinderen uitgaan, in plaats van z'n zieken bezoeken. En Jaantje, die ‘krijgt een paar dagen geen couranten of vriendinnen in de keuken’ (36), die gaat ook mee uit, want. ‘Dat beteekent: ze gaat niet uit vanavond en komt met zooveel wonderen in haar hoofd terug, dat ze 't geheele geval vergeet.’ (31). Deze vrouw is waarlik de vrouw van haar man. Ze voelt, hoe ze deze avond van 'n ontzaglike betekenis voor haar man is en in dat bewustzijn bloeit haar vrouwelike ziel op in deze betuiging: ‘Ik heb nog nooit zooveel van je gehouden als nu, mijn eigen, mijn beste man!’ en ‘ze slaat haar armen om zijn hals en kust hem.’ (35). En wij? - Laten we, als 'n eerbiedige hulde aan deze vrouw, groot met haar onberedeneerde Godsgave, het 'n groot dichter nazeggen: ‘Ehret die Frauen! Sie flechten und weben
Himmlische Rosen ins irdische Leben.’
Zaandam, 1925. |
|