Opwaartsche Wegen. Jaargang 4

[p. 115]

Een nieuw geluid uit Ierland.
door J. Kooistra.

Het Engelsche tooneel maakt een tijdperk van bloei door, het staat aan de spits van het Europeesche drama en voorziet het Vasteland van meer werk van beteekenis dan eenig ander land. Het is waar, Italië heeft Pirandello en Spanje Benavente, maar in Engeland hoeft men zich niet te beperken tot de vermelding van een enkele naam, doch kan zich de weelde veroorloven van een opsomming: Shaw, Galsworthy, Somerset Maugham, Barrie, Lonsdale.

Geen van dit half-dozijn heeft echter in de laatste tien jaren een nieuwe noot aangeslagen. Ieder van hen gaat door op het eens door hem ingeslagen of gebaande pad. Shaw's St. Joan vormt in geen enkel opzicht een keerpunt in zijn werk, en staat in stof zoowel als behandeling dicht bij Caesar and Cleopatra, dat ettelijke jaren eerder verscheen. In de jongste stukken van Galsworthy (The Forest, Old English, The Show) is geen belangrijke wijziging in opzet of geestelijken ondergrond te bespeuren, vergeleken met Strife of Loyalties. Barrie ging in Mary Rose door met het ontvluchten van een onaangename werkelijkheid op de vleugels van een rose fantasie, Somerset Maugham blijft zure dingen over zijn medemenschen zeggen en Lonsdale benadert met zijn onovertrefbaar geestige society comedies meer en meer zijn proto-type Oscar Wilde.

In deze in ieder opzicht welvarende kring van tooneelschrijvers, met wier toon, gebaar en houding het groote publiek langzamerhand vertrouwd is geraakt, is plotseling verschenen een nieuwe gestalte met een pet op, die zich nog eenigszins onzeker beweegt tusschen zijn ‘gearriveerde’ konfraters. Op Shaw is zijn oog telkens weer gericht, hem kent en bewondert hij, en hun beider Iersche afstamming is ook iets dat een gevoel van vertrouwdheid geeft, maar de anderen zijn nieuw en vreemd voor hem.

Vanuit Dublin is Sean O' Casey, die een goede dertig is, dit voorjaar voor 't eerst van zijn leven naar Londen gekomen, na een lange reis die hem tegenviel omdat niemand in de trein een praatje met hem maakte. Zijn aankomst werd met luidruchtige fanfares door de pers van den dag aan het publiek verkondigd, het bedrag van zijn tegenwoordige wekelijksche tantièmes in vetgeletterde opschriften vergeleken bij zijn vroeger weekloon als dokwerker in Dublin, de garderobe van den

[p. 116]

schrijver werd nog sneller gemeengoed dan z'n dramatisch oeuvre (beide zijn van zeer beperkten omvang) en de deuren van menige salon werden wat graag voor den nieuwen ‘lion’ geopend door gastvrouwen voor wie jacht op beroemdheden de geliefkoosde vorm van sport is. De vergelijking met de ontvangst die eens aan Robert Burns ten deel viel te Edinburgh dringt zich op en tegelijk daarmee de hoop dat de Ier tegen deze vereering evenzeer bestand zal blijken als de Schot dat was.

Omtrent het letterkundig verleden van Sean O' Casey, dat toch eigenlijk belangrijker is dan zijn colbert of zijn salaris, is mij in de Engelsche dag- of weekbladen niets onder de oogen gekomen, hetgeen wel typisch Engelsch is. Ik herinner me alleen ergens gezien te hebben dat O' Casey zichzelf op ongeveer twaalfjarigen leeftijd lezen en schrijven heeft geleerd. Dit, gevoegd bij het zware werkers-bestaan dat hij jaren lang heeft geleid, zijn twee omstandigheden, waaruit zich de vrijwel geheele afwezigheid van ‘invloeden’ in zijn werk wel laat verklaren.

Dit werk bestaat tot nu toe uit drie treurspelen waarvan er twee in druk zijn verschenen. (Two Plays bij Sean O' Casey Macmillan, 1925). Het derde, The Plough and the Stars is enkele weken geleden voor het eerst in Dublin opgevoerd en heeft tot tumult aanleiding gegeven dat de dichter en senator Yeats vanaf de planken heeft trachten te bezweren. Deze verstoring was te danken aan de stof die het onderwerp vormt van dit, evenals van de twee andere tooneelstukken van O' Casey, namelijk het Ierland van na den wereld-oorlog. Ik zeg opzettelijk de stof en niet de wijze van behandeling, omdat in Ierland de politieke gemoederen nog zoo weinig tot rust zijn gekomen en de inzichten nog zóó verdeeld zijn, dat hoe ook de schrijver zijn gegeven mocht hebben verwerkt, het resultaat toch spektakel zou zijn geweest. Zoo is nu eenmaal het Iersche volk.

Het eerste van de twee in druk verschenen tragedies, d.w.z. het oudste, The Shadow of a Gunman, is met zijn twee bedrijven slechts een aanloop tot het tweede, Juno and the Paycock, dat thans door de leden van den Abbey schouwburg te Dublin in Londen met veel succes wordt opgevoerd. Niettegenstaande den zeer beperkten omvang is het stuk nog wijdloopig, bedenkelijk episodisch - het verloop van de handeling is meer dan eens uit het gezicht verloren - en kinderlijk vol poëtische citaten. Deze gebreken vindt men ook nog in Juno and the Paycock terug, maar in veel mindere mate. Wat evenwel al treft in de eersteling van O' Casey is de kleurige milieu-teekening, de vereeniging van lyriek en realisme, en de scherpe kijk op humor zoowel als op pathos. In het latere stuk zijn deze elementen al veel sterker samengegroeid, hoewel nog niet tot een eenheid geworden, en is een grootere compactheid betracht en verkregen.

De Paycock (Iersche uitspraak van ‘peacock’) in den titel is een arme nietsnutter, die met zijn gezin woont in een huurkazerne in Dublin, en rheumatische pijnen in z'n been fingeert om z'n werkschuwheid te verbergen, met geen geld nog groote

[p. 117]

zwier weet te slaan in de plaatselijke kroegen waar hij doorgaat onder de naam van Captain Boyle, hoewel hij nooit verder is geweest dan Liverpool. Zijn zelfgekozen bestemming in het leven is indruk te maken met rijkdom, kennis en ervaring die hij niet bezit. ‘Dat waren dagen,’ zegt hij tot z'n vriend en klaplooper Joxer, ‘dat waren dagen. Niets was in die tijd te zwaar of te gevaarlijk voor me. Zeilend van de Golf van Mexico naar de Noordelijke IJszee heb ik dingen gezien, dingen gezien, Joxer, waarover niemand behoort te spreken die z'n katechismus kent. Dikwijls en dikwijls wanneer ik aan het roer vastgebonden was en de storm blies en de golven hemelhoog opgezwiept werden, totdat je elke minuu dacht dat dit je laatste zou zijn, en het waaide en waaide - “woei” moet je eigenlijk zeggen, Joxer, maar de matrozen zeggen altijd “waaide”, - dan keek ik naar de lucht en vroeg mezelf af - wat zijn de sterren, wat zijn de sterren.... en dan keek ik weer en vroeg mezelf - wat is de maan?’ Joxer: ‘Juist, kaptein, dat is de vraag, wat is de maan?’ Met deze instemming bereikt Joxer gewoonlijk zijn doel: de eerstvolgende borrel gratis, en voor z'n eigen genoegen lardeert hij zijn gesprek dan nog met berijmde gemeenplaatsen.

Dit edele tweetal is een doorn in het oog van Mrs. Boyle, een slovende, ondanks alle moeilijkheden het gezin bij elkaar houdende vrouw, in het dagelijksche doen nijdig en onverdraagzaam geworden door veel zorgen, maar innerlijk vatbaar voor vroolijkheid en een liefdevolle moeder. Er zijn twee volwassen kinderen in huis, een dochter die door lektuur en verkeering met een jongen arbeidersleider tracht boven het geestelijk niveau van haar omgeving uit te komen, en Johnny, de in de jongste troebelen verminkte zoon, die ongeschikt is voor arbeid en sinds hij het republikeinsche leger heeft verlaten, in een voortdurende angst leeft voor hun fanatiek patriotisme. In hoever hij precies reden heeft beangst te zijn, tot op welke hoogte hij inderdaad verraad heeft gepleegd aan de vaderlandsche zaak is door den schrijver niet geheel duidelijk gemaakt, tenminste niet voor een niet-Ier. Johnny's schrikachtig oog is voortdurend gericht op 't roode lampje vóór de afbeelding der Moedermaagd aan de wand, voor hem het eenige waar hij nog levensbehoud van durft te verwachten.

In dit gezin brengt een erfenis plotseling ontspanning. De moeder verliest tijdelijk de rimpels uit haar gezicht, de dochter laat zich het hof maken door een onderwijzer, de ‘Kapitein’ kan de volle teugel vieren aan zijn megalomanie, en zang, drank, papieren guirlandes en een gramafoon brengen vroolijkheid in de kazerne-woning. Alleen voor Johnnie is deze rijkdom geen verbetering: zijn angst-oogen blijven gevestigd op 't roode lampje.

Een ‘muziek-avondje’ wordt onderbroken door de binnenkomst van Mrs. Tancred, de oude juffrouw van twee-hoog-achter, op weg om haar in het republikeinsche leger gedooden zoon te begraven. Haar weeklacht: ‘O Gezegende Maagd, waar waart Gij, toen mijn lieve jongen door een kogel werd getroffen.... Heilig

[p. 118]

Hart van de Gekruisigde Jezus, neem van ons onze harten van steen.... en geef ons harten van vleesch.... ontneem ons deze moorddadige haat.... en geef ons Uw eigen eeuwige liefde....’ schrijnt even door het met zang en whisky-damp gevulde vertrek heen, dan, om de ‘stemming’ te herstellen - in Ierland kon men enkele jaren geleden over deze dingen niet na-tobben - wordt de gramofoon op tafel gezet en aangedraaid. Er komt een verbolgen buurman binnenstuiven die stilte vraagt zoolang de begrafenis voorbijtrekt. Het heele gezin gaat bij het raam kijken totdat Captain Boyle klaagt dat hij er een stijve nek bij krijgt. Allen, met uitzondering van Johnny begeven zich naar buiten. En dan komt een jonge man binnen die Johnny gelast een bijeenkomst van de bataljons-staf bij te wonen, waar hij inlichtingen zal moeten geven over het einde van den gedooden makker. Johnny zweert dat hij niets weet, en wijst den ander op z'n leege mouw. ‘Heb ik dan nog niet genoeg voor Ierland gedaan?’ ‘Boyle,’ zegt de jonge man, ‘niemand kan genoeg doen voor Ierland.’ Hiermee zakt 't gordijn en is het tweede bedrijf ten einde.

Er is door de overigens algemeen zeer gunstige kritiek opgemerkt, dat de tragiek van het laatste bedrijf niet voldoende is voorbereid door de twee eerste. Ten onrechte meen ik, maar wel verklaarbaar. Ten onrechte, want het pathos in den toestand van de moeder, de zielige figuur van den zoon, de onechtheid van alle jolijt in dit huis, en - meer nog dan dit alles - de tragedie van Ierland, geïllustreerd aan de karakter-verlamming van alle personen op het tooneel behalve Mrs. Boyle - werpen voortdurend sombere schaduwen op de luchthartigheid en den schijn van vreugde. Verklaarbaar tevens. Het mag voor den oningewijde ongelooflijk klinken, maar tragedie op 't tooneel is in Engeland financieel ongewenscht, en daarom wordt dit stuk door het onvolprezen gezelschap van den Abbey-schouwburg hier in Londen gespeeld met onderstreeping van het komische en verdoezeling van het tragische element.

In het derde bedrijf komt de ineenstorting van het huisgezin: de erfenis blijkt een ‘vergissing’ te zijn, de verloving van de dochter raakt daardoor automatisch uit, niettegenstaande klemmende reden om die binnen langen tijd in een huwelijk te laten overgaan, de op krediet gekochte meubelen worden het huis uitgedragen en Johnny wordt weggesleept door twee leden van het republikeinsche leger. Nadat het gordijn even gezakt is om het verloopen van een uur tijds aan te geven, hoort de vader het nieuws van de schande van zijn dochter, tiert en gaat het huis uit naar de naastbijzijnde kroeg, verneemt de moeder dat haar zoon is gefusilleerd en verlaat met het meisje de woning waarin voor haar verder geen taak meer is weggelegd, en verschijnen in de leeggehaalde kamer de zwaar-beschonken Captain Bayle en Joxer, die in dronkenmansgelal over het lot van Ierland raaskallen.

Het nieuwe geluid waar ik in den titel van deze bespreking op doel, is het realisme dat met dit stuk voor het eerst in volle rauwheid zijn entree maakt op

[p. 119]

het Engelsche tooneel. Niemand, ook Shaw niet, heeft deze crüe werkelijkheidsweergave die aan de vroegere werken van Hauptmann en Heyermand herinnert, aangedurfd. Niemand heeft daardoor ook zulke diepten van pathos bereikt. Het realisme wordt, zooals dit wel eerder in de Engelsche niet-dramatische literatuur is voorgekomen, doorschoten met flitsen van aan de sfeer van het bijgeloof verwante bovennatuurlijkheid: juist vóórdat Johnnie wordt weggehaald door z'n beulen gaat 't licht vóór het Mariabeeld uit. De met de Engelsche roman-literatuur vertrouwde lezer zal zonder veel moeite parallellen hiervoor kunnen vinden bij George Eliot (Adam Bede) en Thomas Hardy (Tess of the Durbervilles).

De figuur die ethische belangrijkheid aan het drama geeft, is de moeder. In het laatste bedrijf stijgt deze beproefde vrouw tot ontzag-wekkende hoogten van onzelfzuchtigheid: zelfs haar smart over haar zoon weet ze te bedwingen omdat de dochter al haar geestkracht noodig heeft, en wanneer deze in vertwijfeling uitroept: ‘er is geen God; als er een was, zou Hij deze dingen niet laten gebeuren,’ weet ze in haar smartelijkste ontroering nog haar gedachten te kristalliseeren in deze eenvoudige woorden: ‘Mary, Mary, zeg zooiets niet. We zullen alle hulp die we van de Heer en Zijn Zalige Moeder kunnen krijgen, noodig hebben. Deze dingen hebben niets te maken met de wil van God. Wat kan God doen tegen de domheid van de menschen!’

Het feit dat O' Casey zijn stukken schrijft in Iersch dialect en zijn inspiratie ontleent aan toestanden die locaal en tijdelijk zijn, zal de verbreiding van zijn roem in het buitenland ongetwijfeld tegengaan, doch heeft - het behoeft nauwlijks te worden betoogd - met de waarde van zijn werk niets uit te staan. Deze is - we zullen ons nu maar niet aan etiketteering of voorspelling wagen - toch zonder twijfel zoodanig, dat de verschijning van het derde stuk van O' Casey, The Plough and the Stars met reden als een literaire gebeurtenis van het allergrootste belang mag worden tegemoet gezien.

Londen, April 1926.