Opwaartsche Wegen. Jaargang 3

[p. 252]

Boekbespreking.

Dr. J.L. Walch. Studiën over litteratuur en tooneel. Boosten en Stols, Maastricht 1924.

't Is ontegenzeggelik een verblijdend feit voor onze litteratuur, dat Walch zijn studies van de laatste jaren in een bundel verzamelde.

Niet, dat deze bundel zoveel nieuws bevat, zoveel ongekende uitzichten ons opent, en zoveel verrassende ontdekkingen ons openbaart. Maar Walch is iemand, die gedegen wetenschap paart aan een zuivere smaak, en deze verdienste van de schrijver bepaalt ook de waarde van het boek. Want litteratuurhistorie bevat naast het historiese een sterk aestheties element, zodat het kunstbesef, waardoor het geheel gedragen wordt, een werk als dit van een wezenlike waarde doet zijn.

Dit boek is daarom vooral van een practies belang. Het brengt de schoonheid van alle tijden onder de mensen van deze tijd, en zonder het gevaar van onhistoriciteit en oppervlakkig dilettantisme, dat op een niet-wetenschappelik onderlegd literatuurliefhebber, literatuurbeoefenaar, soms zulk een ontstellend verwarrende invloed hebben kan.

De verscheidenheid in deze bundel is te groot, dan dat ik al de onderwerpen, die in dit boek een behandeling vonden, zou kunnen bespreken. 't Begint al met 'n vijftal Mediaevalia, onderwerpen uit de Middeleeuwse litteratuur; dan een artikel over de betékenis van de oudheid voor ons; en tenslotte ‘Na honderd jaar’.

Deze laatste studie is gewijd aan da Costa's ‘Bezwaren’. In 1823 was 't honderd jaar geleden, dat dit profetiese boekje het licht zag. De vraag is gewettigd: wat werd er waarheid uit zijn voorspellingen?

Practieser litteratuurbeoefening dan deze is wel moeilik denkbaar. 'k Zou haast zeggen, een gevaarlik-subjectieve is het, waar we toch geheel verzeild raken in een waardéring van onze eigen tijd, zo een wetenschappelike en historiese ontwikkeling hier geen rem vormden tegen te absolute constatéringen.

Terloops noem ik even 't antwoord van deze niet-partijganger van da Costa op de hierboven gestelde vraag: ‘Da Costa zag, hoe de lijnen onzer cultuur gingen; en ieder historicus, die niet in feiten is ondergedoken, weet dat zijn hartstochtelijkheid goed zag’.

Slechts de kleinste helft van dit boek is aan de litteratuur gewijd. Daarna komen enkele studies over toneel.

Ik maak deze scheiding tussen litteratuur en toneel hier in navolging van de schrijver zelf, hoewel ik mij zeer bewust ben van het onvolkomene van deze spltsing.

Op het afzonderlike toneelgebied worden de studies van Walch meer dan reproductiefwerk. Want hier komen nieuwe factoren in 't geding.

In de eerste plaats is dat de wetenschappelike specialiséring op toneellitteratuur. Getuige o.a. zijn privaat-docentschap aan de Leidse Universiteit voor dit onderdeel.

Maar dan ook de practiese bekwaamheid, de practiese kijk, die hij kreeg door zijn litterair-adviseurschap bij het Schouwtoneel, maar dat voor zijn studies ook weer vruchtdragend bleek. Of is het niet deze schrijver juist, die telkens er de aandacht op vestigt, hoe toneelwerk niet uit-

[p. 253]

sluitend lezend gewaardeerd mag worden, maar in verband met de onafscheidbare mimiek en regie?

Ook hier is het repertoire (om in vaktaal te blijven spreken) te uitgebreid, om een gespecialiseerd overzicht te geven. Een practies zeer waardevolle lijst van oorspronkelik Nederlandse stukken, die in deze tijd nog speelbaar zouden zijn, voordrachten over een nationaal toneel en over tendensen vertoogstukken, artikels over Molière, Holberg, en het Algemeen-Europése, Middeleeuwse drama, opmerkingen over de techniek van de toneelschrijfkunst, over massasuggestie en toneeltechniek, over de verachting van het comedianten volk.

Zodat ik me ook hier genoodzaakt zie tot een keuze. In: ‘Iets over tendenz- en vertoogstukken’ komt de wetenschappelike oriëntéring tot uiting. Alhoewel ik hier bij de redenen, die tot 't ontstaan van 't tendenzstuk in de 18e eeuw hebben geleid, een vraagtéken plaatste. Zeker, 't ontstaan uit het klassieke drama, dus 't polemiese karakter, dat dit genre in Frankrijk zoo vanzelf eigen werd, mag één der redenen zijn, waarom de personen in 't burgerlik drama de levensbeschouwing, de moraal, de denkbeelden, vooràl over de waarde van de eenvoudige burger voordroegen, maar is dit niet veel meer nog een uiting van de ganse tijdgeest, die redenéren, betogen wil, die door doorbreking van reeds werkende factoren nieuwe levensmogelikheden geopend ziet, deze bespreekt, bepleit, en daaronder óók 't goed recht van de burger.

Zo tonen ons dat ook de andere cultuuruitingen in Engeland en Frankrijk. Maar dan stuiten we op een toneelontwikkeling in Duitsland die enigszins verschilt van algemeene inwerking van de Aufklärung in dit land. Ik ga hier niet nader op deze kwestie in; ze zou ons te ver voeren. Maar ik haal liever nog een artikel aan, dat steunt op Walch's practiese toneel ervaring, en dat vooral door de toneelstrijd der laatste jaren een biezondere actualiteit verkreeg. Ik bedoel: ‘De verachting voor het Comedianten volk’.

Beter dan de zogenaamde toneelenquête, die het oordeel vraagt van ongetwijfeld hoogstaande personen, maar personen die geen voldoende ervaring hebben van de toneel praktijk, en dus noodzakelik een gedeelte verwaarlozen, beter dan deze enquête dus, kan de eerlike bezinning van een wetenschappelik geoefend man, die tevens het toneel van uit de praktijk kent, ons hier nader brengen tot een eigen standpunt.

Ik sprak hier van een eerlike bezinning. Want Walch erkent onmiddellik, dat die bezwaren ‘niet enkel maar, naar men vaak insinueert, napraterij zijn en conventie. En dan ook: ‘dat de grenzen tusschen wat in dezen veroorloofd en niet veroorloofd is, voor allen verschillend zijn’.

Wat ziet Walch dan als het hoofdbezwaar van het toneel? Dit: ‘het wereldlijk tooneel verheerlijkt, in aantrekkelijk schoonen en blijden vorm, het aardsche leven; d.w.z. de hartstochten, d.w.z. die leefdriften, die zich niet in verheffing tot God hebben opgelost’. En de toneelspelers vertonen dan die harstochten ‘onecht’ en ‘schaamteloos’.

Maar dan wijst hij ook op een andere kant: ‘er is hier niet alleen maar sprake van nabootsen, en “voorwenden” van gevoelens; men geeft in de kunst niet alleen maar een surrogaat van het leven, maar men geeft in de eerste plaats: een verheerlijking van de schoonheid van 't leven.’

Ik volsta hier met opzet met 't geven van een paar citaten uit meerdere, die me in dit verband van waarde lijken. B.v. over het zedelik leven der toneelspelers.

Omdat ik hier niet de oplossing van deze kwestie beoog. Zulk een poging zou ongetwijfeld tot oppervlakkigheid leiden. Ik wil enkel wijzen op een der middelen tot een ruimer, dieper, maar vooral ook alzijdiger inzicht.

Uit wat ik hier over het boek van dr. Walch opmerkte, moge blijken, dat ik de lectuur van deze bundel van veel belang oordeel.

J.H.

De wedergeboorte van Brian Kent, door Harold Bell Wright, vertaald door mevr. J.P. Wesselink-Van Rossum, Uitgave D. Bolle, Rotterdam.

'k Wil op dit boek iets dieper ingaan, dan gebruikelik is bij de meeste vertaalde romans. Omdat dit verhaal, geschreven door een Amerikaans predikant en ingeleid door een Hollandse collega, allicht recht heeft op meer belangstelling bij onze lezers.

[p. 254]

Intussen: de aanbeveling door ds. B. ter Haar Romeny is meer Christocentries dan 't boek zelf. De inleider ziet de liefde van de oude tante Sue, als ontsproten uit de gemeenschap met Christus en daarom regenerérend, re-creëerend. In 't verhaal zelf wordt over de herkomst dezer liefde niets gezegd; de liefde van tante Sue is er nu eenmaal, en ze werkt bij een ieder, en ze doet bij een ieder 't goede voortkomen.

Hier raken we dan meteen een van de gebreken van dit boek; wat ik zou willen noemen het simplistiese karakter. Dat geldt zowel de geest van de hele roman als de tékening der personen. Tante Auntie is niets dan de verpersoonlikte liefde en Brian Kent, de hoofdpersoon, is niets dan het product zijner ongelukkige omstandigheden.

Juist uit zulk een figuur als van Brian Kent blijkt wel, hoe 't boek minder Christ-centries is dan de inleiding doet vermoeden. Een wedergeboorte, door de re-creëerende en regenerérende macht van Christus gewekt, gaat dieper dan 't bevorderen van een nieuwe opbloei van leven door eenvoudig het slachtoffer uit de ongunstige omstandigheden te bevrijden en te plaatsen in gunstiger omgeving.

Een van de hoofdpersonen van het boek typeert 't geheel dan ook zeer juist, als ze aan 't slot van 't verhaal opmerkt: ‘Het is toch maar heel gek, hoe verward en verwikkeld alles kan worden, voor een mensch het weet en dan als je maar recht doorgaat, dan komt ook alles wel weer terecht.’

En zo kom ik dan meteen op 't twede gebrek: de zonderlinge toevalligheden in deze roman. 't Wordt wel heel verward en verwikkeld. Zo zelfs, dat de nicht van een bankier verheft op een voormalige klerk van haar oom, die een bankbreuk pleegde, doch daarna onder invloed van de oude tante Sue, tevens oud-onderwijzeres van de bankier een beter leven begon. En dezelfde kantoorbediende is weer de schrijver van een boek, waar oomlief mee dwepen gaat.

Tenslotte nog een derde bezwaar. 't Boek werd geschreven door een predikant, en diens wijze van uitdrukken werkt nog door tot in de vertaling. 't Verhaal lijdt, ondanks 't vele gebeuren, aan wijdlopigheid en abstractheid, aan beschrijving van wat er gebeurd is, inplaats van uitbeelding van 't gebeuren zelf, aan omschrijvingen die 't lezen bemoeiliken. Een villa wordt een landelike tempel van wijsheid, en een klip wordt een rotsachtig aanbeeld.

En toch - ondanks al deze gebreken - is het wel een prettig boek. Maar dat komt door de sympathieke geest, en 't waardevolle motief. ‘'t Is waarlijk in onzen tijd nog niet overbodig’, zegt ter Haar Romeny, ‘onzen medemenschen duidelijk te maken de bedoeling van den schrijver, dat een in scherven gevallen leven nog wel geheeld kan worden tot een zuiver klinkende schaal, wanneer een ander mensch al de liefde van zijn hart daarvoor uitput’.

J.H.

Anna van Gogh-Kaulbach. Vergeef ons onze schuld. Amsterdam, P.N. van Kampen en Zoon.

Dit boek begint met een gedwongen huwelik.

Ferdinand van der Groet, de jonge dokter, vergrijpt zich aan Mia van Schroten, de chauffeurs-dochter. Hij is daardoor gedwongen zijn toekomstplannen op te geven, en zich te vestigen als plattelandsgeneesheer op een dorp in de Achterhoek.

't Kindje, dat geboren wordt, is idioot en sterft na een paar jaar onbewust leven. Ook dat kan dus geen band vormen tussen die beiden, die in zinnelike lust werden saamgedreven. Toch probeert Mia, door een werkelike liefde bezield, haar man aan zich te binden.

Maar aan de andere zijde staat een andere vrouw, een nicht van Ferdinand, Marianne. Zij was bestemd om later zijn vrouw te worden, voordat de misslag begaan werd; zij blijft hem zien als een held, een slachtoffer van zinnelike verleiding.

En ook geestelik en verstandelik past zij beter bij hem dan die andere. Zij, 't type van een moderne vrouw, durft de dingen door te denken, durft consequent te zijn, weet zijn wetenschappelik gevormd, nuchter oordeel te begrijpen, kan zelf mee oordélen. En Mia is een bekrompen, kinderlik vrouwtje, die zich laat drijven op haar gevoel.

Deze verhouding wordt tot haar uiterste spanning opgevoerd bij 't sterven van 't gebrekkige

[p. 255]

kindje. Marianne ontziet niet eigen opoffering, als ze daarmee Ferdinand een ruimer levensuitzicht kan openen. Ze denkt dóór, en aanvaardt daardoor de vermoording van 't ongelukkige schepseltje als de enige oplossing.

Maar als Ferdinand werkelik die kant uit wil, en hij heeft 't injectiespuitje al in zijn hand en op 't laatste ogenblik ontbreekt hem de moed, dan doorflitst Mia ineens een vreselike gedachte, maar in 't zelfde ogenblik schaamt ze zich en voelt ze zich schuldig. Hoe dorst ze Fer ooit te verdenken, dat hij een eind wilde maken aan 't leven van hun beider kind!

Die twee vrouwen weerspiegelen elk een andere levensbeschouwing. En de gang van 't leven van Ferdinand is: van Marianne naar Mia.

Hij, de strenge, ontledende medicus, die al zijn handelingen door zijn verstand- òf door zijn zinnelike lusten! - bepaald meende, komt tot de ontdekking, dat er ook nog andere wilsfactoren zijn, sterker dan 't verstand, en dat dat de macht is, waarmee Mia hem winnen zal.

Want tenslotte wint Mia. Hierin wordt juist getracht de oplossing te vinden van het huweliks-conflict. Door de nieuwe wereld van gewaarwordingen, die aan Ferdinand opengaat, is een weg gevonden voor een vertrouwelikheid en een eenheid tussen de beide echtgenoten, die in de eerste jaren van hun samenleven totaal ontbrak. Want dit was een terrein, waar ook Mia van wist, waarop ze hem te naderen vermocht.

Op zichzelf is de gang van zaken in dit boek een verblijdend téken. Zeker, 't mag betwijfeld worden of een dergelik onderwerp niet beter buiten een boekbehandeling had kunnen blijven (hierover straks nog nader), maar goed, liever een boek, waarin de fout reeds aan 't begin is begaan, en waarin dan getracht wordt naar een oplossing, een boeten van 't bedreven kwaad, dan dat 't boek juist in een uitspinnen van dat kwaad en de wijze waarop dit tot stand kwam, zijn verdienste zoekt.

Wordt er dus, wat betreft 't samenleven van deze zo totaal verschillend geaarde mensen, naar een oplossing getracht, er is geen oplossing beproefd inzake de levensbeschouwing van de hoofdpersoon, dokter van der Groet.

Zeker, ook daar is de stijgende lijn; dezelfde stijgende lijn, als in de tijdgeest, die, uitgaand uitsluitend van 't oordélend verstand, tenslotte toch kwam tot de erkenning van de onbewuste gevoelsimpulsen. Nergens wordt deze groei duideliker kenbaar, dan in de verandering van houding van dokter van der Groet tegenover zijn patiënten. In 't begin zijn ze objecten van onderzoek voor hem, en hij betreurt 't, dat er niet meer buitennissige gevallen onder zijn, maar door alle vernederingen heen, die hij ondergaat, worden 't dan mensen voor hem, mensen met hun eigen noden en zorgen, mensen als hijzelf.

Begrijpt ge nu 't ruimer levensgevoel van dokter van der Groet? Hij werd dan tenslotte toch nog geschikt voor eenvoudig plattelandsgeneesheer!

Zeer nauw samenhangend met deze veranderde levenshouding - het is zeer zuiver gevoeld van de schrijfster - is de schuldvraag; en hiermee kom ik dan meteen op de titel van het boek.

Ferdinand gaat zich schuldig voelen. Schuldig, zegt zijn denkend verstand hem, aan 't algehele wereldleed, en, in sommige gevallen, ook persoonlik schuldig, zegt het nieuw ontwakende gevoelen hem.

Zijn verstandelike neiging tracht dit wel weer te ontkennen. Als hij, schoon hij weifelde bij 't stellen van de diagnose, weigert een professor in consult te nemen, omdat hij zijn kennisonmacht niet wil erkennen, en als dat dan de dood tengevolge heeft, kijk, dan is dat toch eigenlik niets anders, dan 't gevolg van zijn trotsheid en 't wantrouwen van de ouders van de patiente, dat hij op deze wijze wilde bestrijden. -

Maar, maar -

Zijn vrouw, Mia, begrijpt 't als schuld. Dat verhindert haar liefde niet. Integendeel, dat vergroot deze juist. Maar 't is toch schuld.

Bij haar ontbreekt de verstandelike overweging. En als een ongeluk haar overkomt, dan mag Ferdinand dat hoogstens opvatten als vergelding voor vroeger bedreven kwaad, zij ziet 't zeer duidelik als boete van schuld.

[p. 256]

Dus persoonlike schuld. Dus - Nee, hier stokt de ontwikkeling. Wel een stijgende lijn, met een wijder perspectief, maar 't eindpunt wordt niet bereikt. D.w.z. de oplossing, de verlossing, de bevrijding uit deze schuld.

'k Gaf hier slechts zeer onvolledig de conflicten weer, die dit boek vullen. Een ding is er echter misschien wel duidelik uit geworden. Namelik welk een sterk psychologiese inslag een dergelike roman moet bezitten.

De overdrijving van deze psychologiese ontleding is dan misschien ook wel 't voornaamste bezwaar tegen de bouw ook van deze roman. Heel vaak lijkt 't, alsof de schrijfster ons in dit zo verstandelik opgezet en doorgedacht boek, een stuk psychologie voorzet, inplaats van 't verhaal voortgang te doen hebben. Deze indruk wordt nog versterkt doordat sommige woorden in zulke uiteenzettingen cursief gedrukt zijn.

Nu vereist psychologiese ontleding steeds stilstand van gebeuren. Het is de tegenhanger van handeling. En bij een roman met zulk een sterk psychologiese inslag is een handeling (die dan nog over enkele jaren moet verlopen om ruimte te geven aan geestelike groei) wel zeer moeilik te vinden.

Vandaar de zeer schone vondst van de negen dagen. Iedere dag (de achtste en de negende samen) vormen een bepaalde episode uit Ferdinand's en Mia's leven. Dat geeft gelegenheid tot de fijnste uitwerking, dat geeft gelegenheid tot fijn-psychologiese tékening.

En juist omdat psychologies hier ontegenzeggelik knap, zij het dan overmatig verstandelik, werk geleverd werd, daarom valt de oppervlakkigheid en eenzijdigheid in de schildering van de domineesfiguur zo sterk op. Ik weet, dat ik hier niets nieuws ga zeggen en ik verwacht allerminst, dat Brom's boekje iets méér dan de constatéring van het feit, dus verbetering zou hebben gebracht. Maar hier gewerd de predikant zulk een onrechtvaardig getuigenis, dat ik niet laten kan, dit voorbeeld aan de vele reeds bestaande toe te voegen.

De vader van dokter van der Groet is emeritus. Hij huldigt de opvatting, dat alle dingen begrijpelik en vergeeflik zijn, ‘een opvatting die, hoe Christelijk ook in wezen, hem genoodzaakt had zijn predikantsambt op te geven.’

Maar reeds een halve bladzij verder bemerken we, hoe deze eigenschappen niet de uitvloeisels zijn van een edel wezen, te goed voor de kerk, die zijn consequenties zogenaamd niet aanvaarden durfde, maar dat de persoon in kwestie iemand is met ‘de vriendelijk-oppervlakkige (maar óók bekrompene en klein-doenerige!) levensbeschouwing van den mensch met weinig behoeften en weinig zorgen, die ervan overtuigd is, dat de wereld van alle kwalen genezen zou zijn, wanneer iedereen dacht en leefde als hijzelf en die naïevelijk gelooft in de mogelijkheid van een wereld-genezing langs dien weg.’

En ook in het achterhoekse plaatsje kan de ‘stijfdorpsche’ domineesvrouw (zelfs tegenover de chauffeursdochter!) het niet verder brengen dan tot een vormelike conversatie.

De onbillikheid en onpartijdigheid wordt hier nog eens zo onbillik en partijdig, als men ze vergelijkt met de verschoning, die tegenover ieder andere figuur in dit boek wordt in acht genomen. Juist in deze verschoning tegenover de andere personen lijkt me 't grote bezwaar te zitten van een boek als dit. 't Kwade geldt hier niet meer als kwaad, als overtreding. 't Geldt hier als ‘gewoon’, ‘natuurlik’, en 't wordt ook beschreven als ‘gewoon’.

Nu is 't waar: in 't twede deel komt de schuldvraag, dus 't schuldbesef, en vandaar dat dit boek dan ook in zijn gehele werking niet funest kan zijn. Maar dan hebben we toch de schildering van 't bedreven kwaad in al zijn gewoonheid al achter de rug, en waar de daad altijd aan de schuld voorafgaat, is het voor mij nog zeer de vraag, welke der beide factoren nog een krachtiger uitwerking zal hebben.

Zodat tenslotte een waarschuwing ook hier niet achterwege blijven mag.

J.H.