Opwaartsche Wegen. Jaargang 2

[p. 366]

Boekbespreking.

De mooie taal, door H. Padberg. Uitg. L.C.G. Malmberg, 's Hertogenbosch, Antwerpen 1924.

Onder leiding van Dr. Jac. van Ginneken is een serie schoolboeken aan het verschijnen, die, in 4 deeltjes compleet, de ouderwetse grammatika moet vervangen op Gymnasium, H.B.S., Kweekschool en M.U.L.O. Daarvan verschenen al verscheidene jaren geleden deel I en deel III.

Het eerste deel ‘De Roman van een Kleuter’ behandelt de kindertaal; deel III ‘De Regenboogkleuren van Nederlands Taal’ behandelt de dialekten. Vooral het eerste deel heeft biezonder de aandacht getrokken. De roman van Keesje, zijn ontwakend taalbesef, de snelle groei van zijn taal-acrobatiek, het gaf een fijne psychologiese beschouwing van het ontstaan van het woord en de zin bij het jonge kind. Het was de eerste grote psychologie van de kindertaal in ons land en het was ineens een meesterstuk.

Er was echter een ‘maar’ bij, het boek was bedoeld voor de eerste klas van H.B.S. etc. Dat had twee bezwaren. Het was te moeilik voor kinderen van die leeftijd en zo nu en dan te omslachtig voor anderen. Bovendien kan men moeilik verwachten, dat kinderen van ± 13 jaar een jaar lang hun belangstelling kunnen houden voor de taalwonderen van Keesje. Ondanks van Ginneken! Want als er iemand was, die het smakelik voor ze kon maken, dan was hij het. En zo is dit mooie boek eigenlik als schoolboek mislukt, maar heeft zijn grote waarde behouden als psychologiese beschouwing van de kindertaal, en ouderen: onderwijzers, jonge vaders en moeders, en anderen met taalkundige en psychologiese belangstelling, zullen dit werk blijven bestuderen. Een tweede druk bleek dan ook kort geleden nodig.

Het tweede deel is nog in bewerking en zal de taal van het opgroeiende kind en zo de eigenlike grammatika behandelen.

Het derde deel bracht dialektstudie in de school en lijdt misschien aan een zekere zucht tot volledigheid, gepaard aan een gemis aan kritiek, wat betreft de typering van de provinciale karakters en de keuze van sommige teksten.

Het vierde deel wil een grammatika van de literatuurtaal zijn en is geschreven door H. Padberg.

Voorop ga, dat dit deel hetzelfde bezwaar heeft als de andere, nl. dat het, hoe knap ook, eigenlik ongeschikt is voor de school, doordat het te uitvoerig en te moeilik is. De schrijver heeft dat, geloof ik, zelf wel gemerkt. Telkens in het boek is hij zijn jongens vergeten, en betoogt over hun hoofden heen, debatteert zelfs met anderen. Dan plotseling herinnert hij zich, dat hij een schoolboek schrijft, en komt dan ineens weer in een zekere joviale, goedmoedige leraarstoon. Dat is jammer, het schaadt de eenheid van het boek, 'k Geloof, dat het beste is, als er nog eens een hérdruk van dit werk komt, - en dat komt er vast - dat dan de gedachte aan schoolboek maar geheel losgelaten wordt. Zoals het nu is, zal het op school slechts bij uitzondering worden gebruikt, het is daarvoor te moeilik en te uitvoerig, maar het is een uitstekende helder geschreven studie, die aan velen, die belang stellen in de techniese zijde van literaire kunst, welkom zijn zal.

De mooie zin, het mooie woord, de mooie klank, deze titels van de drie hoofddelen van het boek wijzen de gang aan.

In het eerste deel wordt behandeld het ritme, periode en strophe, de stijlfiguren en de woordschikking.

Het zijn vooral de hoofdstukken over het ritme, die dit eerste gedeelte nieuw en interessant maken. Vol mooie waarneming geeft het een goed inzicht in de noodzakelikheid van het ritme. Het begrip is ruim genoeg gehouden, om zijn eis aan woordkunst te onderschrijven: ‘ritme is een wezensbestanddeel van woordkunst.’

Het tweede gedeelte handelt over woordkeus en woordvorming, en ten slotte over de tropen. Ik wijs vooral op het hoofdstuk over ‘De tropen in het algemeen’ en de opmerkingen daarbij over de literaire kritiek. Padberg maakt behalve de gewone onderscheidingen in de beeldspraak ook een psychologiese en spreekt

[p. 367]

van verstands-, verbeeldings- en gevoelsbeeldspraak. Aan de hand daarvan bespreekt hij enkele kritiese zinnen van van Eeden en Kloos en toont aan, dat op meerdere punten Kloos' kritiek mank gaat, omdat hij de gevoelsbeeldspraak niet erkent en eigenlik aldoor zit te kijken. Deze eenzijdigheid zou tot verwerping leiden van veel mooie verzen.

Het derde gedeelte ten slotte behandelt klankexpressie en het rijm. In dit gedeelte staat evenals in het vorige op een belangrijke plaats een verdediging van Schaepman's poëzie. Hier gaat Padberg zo ver, dat hij zelf gevoelt, dat hij hier een waarderingsmaatstaf aanlegt, die zeer betrekkelik is. Dit is eigenlik voortdurend een zwakke plek in het boek, dat men aldoor te veel de persoon Padberg voelt. In zeker opzicht is het er ook de verdienste van, het is een persoonlik werk geworden, een levend boek, dat de aandacht vasthoudt. Maar het wekt ook een neiging tot kritiek bij de lezer, een zeker wantrouwen. Het lijkt mij, dat het boek er zeer bij winnen zou, als het wat van zijn polemies karakter verloor. Er is te weinig rust in voor een studiewerk. En nu ik toch aan persoonlike desiderata toe ben, ik heb ook sterk behoefte gevoeld aan een historiese achtergrond. Ik geloof, dat we in een werk als dit meer hebben aan het konstateren van feiten uit de literaire taal dan aan dit tasten naar de normen van woordkunst. Bij een grammatika van de literaire taal wat dit werk belooft te zijn, had ik verwacht; zooals men dat van een goede, wetenschappelike grammatika verlangen mag: ‘zo deden ze het’ en ‘zoo doen ze het’ en niet: ‘zoo moet men het doen’. Dit is enigszins een imperatieve en niet een konstaterende grammatika.

Er is echter een massa mooi materiaal in dit werk, er zijn mooie beschouwingen, er is veel oorspronkeliks. 't Is de eerste grote samenvattende studie van deze aard en, ondanks mijn bedenkingen, zeer de moeite van het lezen en bestuderen waard.

v. H.

Upton Sinclair, ‘Men noemt mij timmerman’, vertaling van Willem Weeda, uitgegeven door de Hollandia-drukkerij 1924.

Deze wonderlijke geschiedenis is groot opgezet en rijk gestoffeerd, maar ik meen te zien, dat zij toch die innerlijke zuiverheid mist, welke ons de moreele tendenz aannemelijk doet voorkomen.

Het boek van Upton Sinclair is namelijk geboren uit een ontsteld gemoed, gekweld tot walgens toe door de domme zakelijkheid van de moderne wereld en wel speciaal van de Amerikaansche wereld. De kunst, d.i. de klare waarneming, de gewaagde compositie en de sobere en rake woord-kracht, is geheel dienstbaar gemaakt aan den moreelen drang tegen deze wereld te protesteeren. Tegen deze wereld als zóodanig en niet tegen formeerselen en uitwassen, die door nijveren hervormingsarbeid of door het keeren van het getij der zakelijke wereldbeschouwing zouden kunnen worden verdaan. En dit protest is radicaal, het gaat tot den wortel van alle euvel. Sinclair is geen zuivere artiest hier, maar ook niet alleen een moreel-verlichte, zelfs geen revolutionair zonder meer. Hij is radicaler, met de eenzijdigheid der profeten. Hij heeft het accent van het echte fanatisme.

Nu is dit het moeilijke bij de taak der beoordeeling van dit boek: ik voel niet, dat Sinclair een profeet is, ik ben niet overtuigd van de innerlijke noodzakelijkheid van dit werk, ik voel dit boek niet als een geboorte, als een zuiveren groei van binnenuit.

Het spreekt van-zelf, dat zulke gevoelens niet kunnen waarborgen een kritiek, die ook voor anderen waarde heeft. Maar er zijn - meen ik - toch enkele dingen te zeggen, die mijn reactie verduidelijken kunnen en in een algemeener verband stellen.

De profetische geest in onzen tijd moet òf zijn de door naieviteit (ik bedoel niets van dédain) ondersteunde, òf de verschrikte, vanwege de tragische onmogelijkheid zijner eischen òf de in God, ondanks alles, bovennatuurlijk verzekerde. Welnu, bijkans ieder die schrijft, die deel heeft aan de moderne cultuur kent ‘te’ zeer de relativiteit van elke historische formatie om puur-overgegeven te kunnen profeteeren. Zoo blijven voor ons over: de verschrikking voor de tragiek dezer wereld, het inzicht, dat het niet onze tijd is en niet onze historie en niet onze zonde, maar de onwrikbare grondrelatie van een eindige-wereld-met-tallooze-wilskrachten, die ons dwingt ten koste van elkander te leven in een alweer cultureelverfijnde wreedheid - of, boven dit inzicht uit: de drang in den Verborgene, dien

[p. 368]

wij God noemen, onze idealen te offeren, (dat is te bergen), dat Hij deze gansche werkelijkheid òpheffe en herscheppe, dat Hij het onmogelijke van onze heilige verwachting vervulle.

En zie, noch het tragische levensgevoel, noch het vasthouden van het Andere (waarvoor geen naam is: het ‘religieuse’? neen, dat is het ook niet) zijn in Upton Sinclair's geschrift te bespeuren. Zoo komt het, dat zijn woorden aannemelijk zijn, zoolang hij den schijn heeft deze naieviteit, dat is overal daar, waar hij alléen maar bedoelt, ons te laten zien hoe onmetelijk ver de strekking van Jezus' persoon naar de heilige overlevering en de strekking van het moderne leven uit elkander liggen, zonder daaruit àf te leiden, dat het moderne leven tot de navolging van den zóo gezienen Jezus moet overgaan. Maar natuurlijk zijn dat slechts enkele bladzijden, die reeds tendeeren óver te gaan in die andere, onnaieve, fanatieke betoogtrant, waarin dit Jezus-beeld den lezer wordt opgedrongen als norm.

Het onbevredigende van zulk een geschrift ligt hierin, dat het, nadat de eerste indruk bezonken is, evenzeer dienen kan, om de absolute onmogelijkheid van Jezus' bedoeling in deze, onze wereld aan te toonen. De profetische geest, die de tragiek niet peilt en daarom nog niet toe is aan de laatste kreet om Gód, den Verborgene, dat Hij de hemelen scheuren mocht om het Wonder doen, dat het wonder der schepping overtreft - deze niet-meer-naieve en tóch ongebroken profetische geest maakt ons, wanneer hij dóorspreekt als ware hij naief, ongelukkig; laat ons achter zonder liefde-voor-het-leven, zonder geloof in de Idee, zonder vertrouwen in het menschelijk pogen.

Een naief-pi ofetische geest (ge weet nu, lezer, dat ik daarmee niets minderwaardigs bedoel, integendeel) leefde in Amos, in Thomas Münzer, in Keir Hardie, ten onzent b.v. in Kees Boeke.

Een tragisch-profetische geest ('tzij bewust-machteloos protesteerend, 'tzij in resignatie het leven dragend) voelen wij in Marcion, in Fichte, in Tolstoy, ten onzent in iemand als de Ligt.

Iets van den glans van het in God als offer brandende profetisme meenen wij te zien in het woord van Dostojevsky en in sommige werken van Vincent van Gogh.

Bij Sinclair wandelt de Palestijnsche Jezus met het habijt en de tongval der Galileërs in de slagschaduw der wolkenkrabbers van New-York. Dat wekt in ons wèl het gevoel van 'n ontzaggelijke afstand, maar op deze wijze komt het oordeel van Jezus' Geest over onze wereld niet overweldigend tot ons. Zóo uitwendig de beide grootheden te confronteeren, wijst hoogstens héen naar de waarschijnlijkheid van een moreel defect in onze samenleving, het overtuigt niet. De vorm van het naief profetisme te handhaven, hoewel de inhoud niet meer ongebroken bestaat, al is het om een dieper moreele ontsteldheid te bewerken, blijft een misgreep. Daarom tenslotte onvruchtbaar.

Doch Sinclair komt met deze vorm ongetwijfeld de amerikaansche mentaliteit tegemoet. Het zou daarom kunnen zijn - al geloof ik het vooralsnog niet - dat in den amerikaanschen lezer toch iets van de primitieve ontroering van het naief profetisme wordt wakker gemaakt. Wij, moderne Europeërs - of het ons een blaam is dan wel een eer zij daargelaten - wij hebben te zeer de weerstand der werkelijkheid en de angstig-enge grenzen van de menschelijke mogelijkheden ervaren; wij dragen deze ervaring in ons bloed als een zware matheid, die soms zich saambalt in 'n ontzaglijke nood, tot een roep om de wonderen Gods dwars door onze armzaligheid heen, verticaal door al het fanatische streven op-de-lange-lijn: verlossing in een nieuwe universeele liefde, opstanding van de daadkracht der eerste gemeente.

Zoo wil ons de Christus weer nabij komen, aan onze grenzen, waar wij verbijsterd staan van de tragiek dezer wereld. Zoo zal de gestalte van Jezus ons oplichten uit de ‘Idioot’ van Dostojevsky, doch Sinclair's Timmerman zien wij met een weemoedige belangstelling voorbijgaan. Hoogstens laat deze even de kramp in ons hart na, dat de Jezus van Nazareth mèt zijn eenvoudig en liefelijk Galilea in ons staatsleven bezwaarlijk kon worden overgeplaatst en dat wij toch eigenlijk evenmin ons in Galilea zouden thuis gevoelen.

Doch de vreeselijke, heerlijke en volstrekte kritiek van Jezus' Geest aanvaarden wij even hevig als Ùpton Sinclair en wij zien met verheugde oogen waarlijk enkelen onder ons rondgaan, die de trekken van Jezus dragen en in wier daden een schemer van Zijn Liefde, de morgenwind van Zijn grenzeloos Erbarmen openbaar wordt.

K.H. MISKOTTE.