Opwaartsche Wegen. Jaargang 2

Duitschlands geestelijke verandering in zijn Litteratuur
door
Dr. H. Brinkmann.

Reeds gedurende de laatste jaren voor den oorlog vielen voorteekenen waar te nemen, die een geestelijke verandering in Duitschland voorspelden. In breeden kring begon men te beseffen, dat het ongebreidelde individualisme op cultureel, economisch en sociaal gebied, de machinale inrichting van het geheele leven en de daardoor onvermijdelijk geworden vernedering van den mensch tot een machine zonder karakter of zelfstandigheid niet slechts schadelijk, maar zelfs vernietigend werkten. Zoowel de mensch zelf als zijn geheele leven werden er door ondermijnd.

Gewelddadig werd de groei van dit besef verhaast door dat schrikkelijk gebeuren: de wereldoorlog. Veel meer nog dan in het voorafgaande, rustige vredestijdperk, werd door dezen oorlog de mensch tot willoos werktuig van machtige machines. Duizenden, die vroeger gewoon waren, het eigen, lieve Ik te vertroetelen, werden thans bijeengedreven tot vormlooze klompen menschenmateriaal, waarin alle individueel verschil teloor ging. De mensch gold uitsluitend als verlengstuk van vernietigingswerktuigen, hij telde nog slechts als ‘massa’. Het indivdu was ten eenenmale weggewischt.

Dat moest reactie teweegbrengen. Tegen de alles verbrijzelende en vermalende oorlogsmachine, deze meest tastbare uitwas eener materia-

[p. 53]

listische levensbeschouwing, kwam alles wat geestelijk, wat waarachtig menschelijk in den mensch was, in opstand. Millioenen grijnsde iederen dag, ieder uur opnieuw de vraag tegen: ‘Wat zijt ge, mensch?’ En het antwoord was: ‘Een mensch, geen dood ding. Een mensch met een menschenziel, met recht en waardigheid, een mensch als man en vader, zoon en broeder - broeder van zooveel duizenden anderen, broeder ook van den vijand. Alle menschen zijn te samen één, één in sympathie en eendere bestemming.’ In zulk een gedachtengang leeft een door en uit den oorlog geboren massabesef. De mensch viert daarin zijn opstanding, echter niet als individu, doch als gelijkwaardig deeltje van een groot geheel. Naar het typische, niet naar het bizondere gaat deze tijd uit.

Wel het zuiverst openbaart zich deze ontwaking van het menschelijke bij een dichter, die geen cénacle-poeet, maar medestrijder aan het front en te velde geweest is: Fritz von Unruh. Reeds voor den oorlog kenden wij hem. Na zijn dramatische behandeling van de figuur van prins Louis Ferdinand gold hij bij velen als navolger en geestverwant van Heinrich von Kleist. Reeds toen bleek uit zijn voorliefde voor een beknopte, krachtige stijl, die zich aan Grabbe en Büchner schijnt te hebben geschoold.

Weliswaar gaat de prins tragisch ten onder. Maar niettemin is dit drama affirmatief, bevestigend - het is willens een aanvaarding van den oorlog, van Pruissen. In Louis Ferdinand leefde iets van de gloeiende begeerte naar de daad zooals die blaakte in de gemoederen der Duitsche officieren van voor den oorlog, wier energie en toewijding werd verspild aan exercities en manoeuvres.

Uit deze beklemmende toestand is het, dat bij hen de onvoorwaardelijke wil tot oorlog groeit. Tot een oorlog ter verdediging van de nationale eer; tot een oorlog, die een mogelijkheid schept tot het uitleven van de innerlijk broeiende en gistende energie. Daarbij komt dan de trots op het eigen leger; een trots die tenslotte uitgroeit tot een ‘hybris’, een noodlottige zelfoverschatting.

In den prins leeft echter niet slechts het geniale, dat snakt naar de vervulling van zijn diepste begeerte: de daad, doch ook het zuiver menschelijke. Juist door dit menschelijke leert hij, zichzelf te kennen en - te overwinnen. Vanuit de beperkte, aan materieele voorwaarden gebonden aardsche sfeer verheft hij zich tot de hoogere, de vrije sfeer van het ideëele en verloochent daarmee zijn eigen persoonlijkheid. Zijn physieke ondergang is van deze zelfverloochening slechts het noodzakelijk gevolg. Maar zelfs hier nog klinkt boven alles uit de roep naar een positieve daad.

[p. 54]

Ook Unruh werd tenslotte meegesleurd in den wentelenden kolk van den oorlog. En hij heeft dezen oorlog doorleefd met de ontvankelijke gevoeligheid van een dichter. Het was voor Verdun, dat hij in 1916 het epos ‘Opfergang’ heeft gedicht, een werk dat ons voert tot diep in het zieleleven van den soldaat. Telkens en telkens weer voor den veldslag loopen de gedachten der strijders uit in deze vraag: ‘Waartoe dit alles?’ De oorlog wordt nu niet meer voorgesteld als een begeerlijk gebied voor de mannen van de daad, maar in zijn werkelijke, meest afzichtelijke gestalte. Geen blijmoedig ‘willen’, maar een onverbiddelijk, wreed ‘moeten’ jaagt ze in den strijd. De plichtsidee, zooals die belichaamd is in Heinrich von Kleist's ‘Der Prinz von Homburg’ wordt prins Louis Ferdinand door koningin Louise voorgehouden. In ‘Opfergang’ daarentegen is het veleer een moeten, een noodlot. Een moeten, dat, zooals ook de geheele oorlog, wordt afgewezen en verloochend. Beiden hebben ze hun positieve macht verloren.

Met dezen twijfel begint dan ook bij allen weer het menschelijke, het verlangen naar vrouw en kind te ontwaken. Met afgrijzen zien we, hoe de oorlog dit edele, menschelijke vertrapt. En toch, in het aangezicht van den dood, ontwaakt het telkens tot nieuw leven. In Unruh's drama ‘Ein Geschlecht’ triumfeert het zelfs over de grenzen, die het eene volk scheiden van het andere.

Menschelijk gevoel, dat den oorlog verafschuwt, zoowel als ontkenning van de plicht tot oorlogvoeren sluimerden als zedelijke eischen in de ziel van dezen dichter en werden eerst door ontzettende ervaringen van den veldslag wakker geroepen en tot ontplooing gebracht.

Deze zedelijke ideeën getuigen van een zekere verwantschap van Unruh's kunst met het expressionisme, dat humaniteit en vrede op zijn banier had geschreven. Hijzelf staat er echter vèr boven - heeft met de ophitsende, onpoetische tendenzwerken der expressionisten (Hasenclever) niets gemeen. Want ook van het positieve in deze wereldoorlog is in zijn pakkende beschrijvingen veel blijven leven. Wij ondergaan het zwijgende, stille heldendom van den frontoorlog alsof het ons eigen lot was.

Als stijl is het expressionisme in de hedendaagsche woordkunst dood. Het bedoelde de menschelijke oergevoelens en oergedachten, het alleroorspronkelijkste in den mensch onder woorden te brengen. Inderdaad echter gaf het uiting aan typische algemeenheden van abstracten aard. En daardoor verbleekte het en werd tot iets levenloos iets ondichterlijks. Het is daarom ook in zich zelf verstard, innerlijk gestorven, onbekwaam geworden tot eenige scheppende daad. Maar

[p. 55]

wat niet geheel gestorven is, dat is het levensbesef, waaruit het geboren werd; dit levensbesef heeft zich alleen maar gewijzigd. Nog altijd staat de mensch in het middelpunt van de wenschen en verlangens. Echter ziet men den mensch niet langer uitsluitend in zijn meest algemeene hoedanigheden van vader, moeder, zoon en broeder, - men heeft thans oog gekregen voor den volledigen, levenden mensch der werkelijkheid.

Uit zijn ideale verten nadert de humaniteitsgedachte en gaat tot het aardsche, dagelijksche leven in, om er tot een zedelijk werkelijkheidsbesef te groeien. De natie, die ongetwijfeld een door het expressionisme veronachtzaamde levensvorm vertegenwoordigt, herneemt zijn invloed. Het volk wordt als iets werkelijkers beseft dan de menschheid. Het nationale geldt als een bron van kracht. Het plichtsbesef heeft zich weer verdiept.

Maar ook nu nog wil men den diepsten zin van het werkende leven leeren kennen. Ook nu nog wil de mensch verlost worden uit zijn vernederende gelijkstelling met de doode machine, ook nu nog wil hij zich niet in één richting ontwikkelen - en hij spant zich in om tot de meest veelzijdige ontplooing te komen.

Eens en voor altijd is het noodlottige individualisme der liberale burgerlijkheid verdwenen. Nieuwe, sterke banden zijn gelegd. Aan dit nieuwe, door een dieper, zedelijk eenheidsbesef gedragen menschentype behoort de toekomst en op zijn belichaming in kunst en litteratuur is het, dat wij wachten.