Opwaartsche Wegen. Jaargang 2

[p. 49]

Een veelbesproken boek.
Door
J. van Ham.

Ary Prins. De heilige tocht. 2e druk, Amsterdam. P.N. v. Kampen & Zoon. 1923.

Er is over dit kleine boekje, dat nu na tien jaren zijn tweede druk beleeft, meer geschreven dan over menig werk, dat elk jaar gedrukt moet worden. De offisiële recensenten, kroniekschrijvers, literaire essayisten hebben gespot of bewonderd. De tijd van de spot is voorbij, de bewondering groeit. Maar 't grote publiek, ja zelfs de meerderheid van die kleinere kring van literairbelangstellenden, die meedwepen met alle literaire mode, die mee-bewonderen elke nieuwe ster op gezag van hun onfeilbare kritikus, komt maar voor een gering deel tot ernstig lezen van het werk van Prins.

In zijn overpersoonlike stijlkultivering heeft Prins zich een taal geschapen, die zo van het gewone afwijkt, dat men veel vooroordeel op zij moet zetten, om voor zijn kunst ontvankelik te wezen.

Een doorsnee-Nederlander heeft te goed van zijn taalonderwijs op school geprofiteerd, om niet direct zoveel grammatikale ongerechtigheden bij Prins te ontdekken, dat zijn taalgeweten hem onder 't lezen aldoor onrustig houdt. En die kleine en grote taalzonden bemoeiliken hem zozeer het rustig lezen, dat hij 't al spoedig opgeeft.

En toch is het verdrietig, want hij mist daardoor de aanraking met een waarachtig dichter en warm diep-voelend mens.

Als ik na 't vele wat over de kunst van Prins gezegd is, ook nog ga trachten om het wezenlike van zijn kunstenaarschap te benaderen, dan doe ik dat, omdat het een genot is hem steeds aandachtiger te bezien.

Het meest opvallende is zijn wonderlike zinsbouw, bepaald door de ritmiese gang der woorden en het sterk naar voren dringen van wat in de zintuigelike waarneming het meest opvalt en daardoor het verwaarlozen van al wat bijzaak is.

De melodie van de zinnen heeft iets somber-eentonigs: een paar hoogtepunten in het midden van de zin en dan altijd weer een val. Het ritme zouden we jambies kunnen noemen, al is er natuurlijk geen strenge regelmaat als in het gladde vers van een achttiende-eeuwse poëtaster. Maar toch zijn proza heeft een jambies karakter. De jambe heeft in al zijn eenvoud toch iets statigs, ernstigs, in tegenstelling met zijn huppelende tweeling-broer:

[p. 50]

de trochee en werkt dan ook mee om dat gedragene, dat brede te geven aan het woord van Prins.

Ook vallen de zinnen in ongeveer even lange perioden uiteen, de meeste van ongeveer 10 lettergrepen. Het zou dan ook niet moeilik vallen grote fragmenten van zijn proza neer te schrijven in 'n versvorm, die sterke overeenkomst zou hebben met een 4- of 5-voetige jambe:

‘De zoetheid van een rijk bestaan
Zy in Byzantium wenschten,
en luid hun kreten gingen op
niet over zee te steken.
De kleine luyden ook zeer klaagden.
Hun vrome waan, dat naar Jeruzalem
het slechts een speeltocht wezen zou,
was door ontbering lang geweken.’ (pag. 79)

In zijn zinnen is verder die angst om toch vooral het belangrijke alleen te doen spreken, het mindere op de achtergrond te houden, 't weergeven van de juiste gedachteverhouding.

Zo al dadelik op de eerste bladzij: ‘De Jonkvrouw-met-het-Kind, die op de deurzuil stond, met blankheid op de kroon en op het onschuldig hoofd; daarom, in eenen boog met sier van witte ranken, gespeel van kinderengelen was, de vleugelen vol vlokken.’

Als hij de Jonkvrouw met een paar woorden ons heeft doen zien - op een zuil met blankheid op kroon en onschuldig hoofd, - wil hij graag wat van het détail er om heen. Nu is er gevaar, dat die boog met een sier van witte ranken, die kinderengelen, de vleugelen vol vlokken, onze aandacht zouden aftrekken van de omhoog geheven Maagd; maar door een enkel stijl-détail, wordt nu dit alles naar het tweede plan gebracht. De onpersoonlike konstruktie ‘er was gespeel’ maakt de aanduiding ondanks détail-beschrijving toch zoo vaag, dat de Jonkvrouw in haar stralende onschuld een haar passende achtergrond heeft gekregen, maar meer ook niet.

Albert Verwey was het, die hetzelfde aan een nog meer direkt sprekend voorbeeld demonstreerde: ‘Opengaan de zware deur’ (p. 2) schrijft Prins. Niet de deur, maar het opengaan is voor hem 't belangrijkst. Daarom dat opengaan voorop, zonder enige verdere persoonsaanduiding, in de infinitief. Dan zonder enige verbinding de deur.

Of hoor 't begin van het achtste hoofdstuk: ‘In een woestijn gekomen’; Wie, dat weten we wel.

De voorbeelden liggen voor het grijpen. Het zou de moeite waard zijn zin voor zin na te gaan, om te zien, hoe al die wonderlikheden van taal-

[p. 51]

bouw, niet maar grillig zijn neergeschreven uit lust tot buitensporigheid, maar de noodwendigheid psychologies of ritmies te verklaren is.

't Is niet zooals het wel eens voorgesteld is of het zuiver visuele alleen zijn zinsbouw beheerst; het is het algemeen zintuigelike en de juiste gedachteverhouding. Ik geloof dan ook, dat Albert Verwey te ver gaat, als hij konkludeert gezichtsbeelden en geen gedachtebeelden, al valt een sterk overwegend visueel element wel direkt op.

Op elke bladzijde zijn wel een paar voorbeelden te vinden als deze van pag. 66: en alhoewel hij dronk veel wijn, bleef toch zijn mond zoo droog als leder. Alle nadruk valt in deze zin op dronk en toch... droog. Niet op de beweging van het drinken, het omhoog heffen van het glas, maar het werktuigelik drinken, dat volkomen nutteloos is. De wijn wordt ternauwernood genoemd.

Als hij alles verloren heeft, dan is er ‘als sluyering van zijn oogen’, ‘en stemmen als veraf en door een suizen heen’. Beide mededelingen zijn gelijkwaardig, een gezicht-en en gehoorsindruk.

Of luister naar deze zin, waar bewust naar klankeffect wordt gestreefd:

‘Toen speelden op klaroenen, en drommen dromden weg. De grond te beven scheen .... (p. 68).

Meer nog dan deze stijlmindelen, meer dan deze subtiele woordkunst is voor ons van belang het verhaal zelf, meer dan de vorm het wezen.

Het verhaal geeft de geestelike groei van een kruisridder, die na een zondig leven door een wonder tot zondebesef komt en tot het inzicht, dat hij moet in een heilige kruistocht om zijn zonden te boeten.

Al spoedig echter valt hij terug in zijn hoogmoed en wordt hij beheerst door zijn wellustige driften, tot in de verschroeiïng van de woestijn opnieuw een wonder komt ‘de reinheid uit het hemelrijk, die glaarde op hem neêr van Haar die hem in menschheid was gekomen, doorlouterde zijn geest, die zondig door het lichaam was. (p. 105)

Als hij nu nog strijdt, is het niet meer om roem en buit, maar voor het heilig doel. Toch komt nog eenmaal de verleiding: de Edelvrouwe met ogen ‘waarin glans van stil geluk door hope’. Eenmaal wordt hem zelfs de verzoeking te sterk, maar dan wordt hij bewaard voor zonde. Plotseling staat hij voor de woestenij waar de lijken hun pestwalm verspreiden en de hyena's rondwroeten. Dan worden zij, die bijna door de zonde waren verenigd, gescheiden door de verschijning van de dood, om als ze gelouterd uit deze beproeving te voorschijn komen in de dood verenigd te worden.

Hier is een geestelik proces zuiver geestelik opgelost. 't Geheim van de Middeleeuwse devotie: de zuivering door het wonder, is hier het sentrale punt gebleven in deze tocht van heiliging.

[p. 52]

Deze Middeleeuwse gedachte is nog nu van onverzwakte betekenis: de mens wordt alleen door het Wonder behouden, en door veel smart komt de loutering; waar het leven te sterk wordt, kan alleen Gods bescherming redden voor de beslissende val; pas in de dood komt het ingaan in de heerlikheid.

Deze gedachten, in deze vorm koude abstrakties, krijgen hier bij Ary Prins een levende vorm, waardoor dit verhaal wordt verheven boven het niveau van een vluchtige schepping van de fantazie; zo is het de drager geworden van ewigheidsgedachten. Ary Prins heeft, waarschijnlik onbewust, gestalte gegeven aan het groote levensgeheim, de mens zoekend naar de godsstad, die al heel spoedig zijn doel uit het oog verliest, aardse goederen en aards genot verkiest, door het Wonder zijn bestemming weer leert kennen en pas met de dood in de strijd tegen zijn zonde heeft overwonnen.