Optima. Jaargang 2

[p. 290]

Frans A. Janssen
Boekenmaken

In deze rubriek worden nieuwe - voornamelijk Nederlandse - boeken besproken op het gebied van typografie, uitgeverij en boekenmaken in het algemeen.

Of het door mijn roomse jeugd komt of dat een andere afwijking ervoor aansprakelijk gesteld moet worden, ik weet dat niet zo goed, maar het gevoel in een kerk te zijn wanneer ik me in een bibliotheek of in een drukkerij bevind, komt altijd op. Is het omdat de verwevenheid van geest en materie binnen de muren van die inrichtingen zo duidelijk aanwezig is, of is het omdat de geladenheid die de boeken in die huizen van produktie en van bewaring uitstralen zo adembenemend is? Ik heb dit gevoel overigens absoluut niet in boekwinkels of in antiquariaten - zelfs niet in het befaamde antiquariaat van Kraus in New York - terwijl ik me binnen de muren van een uitgeverij, waar je steevast in een smakeloos ingerichte ruimte op een ongemakkelijke stoel geplaatst wordt, al helemaal niet thuis voel: zijn deze handelaren in het boek de uit de tempel verdreven geldwisselaars?

Ik ben dus een ijverig bezoeker van bibliotheken en drukkerijen. In iedere stad waarheen mijn weg me voert, rep ik me naar de bibliotheken: ook al heb ik er niets na te zoeken, het rondkijken in interieur, leeszaal en catalogus verschaft me vrede in mijn ziel. Iedere directeur van een drukkerij die mijn pad kruist, wordt belaagd met het verzoek zijn zet- en drukapparatuur te mogen zien. Boeken als Great libraries van Hobsen of Schöne alte Bibliotheken van Baur-Heinholds hebben mijn instemming. Soortgelijke werken over drukkerijen ontbreken;

[p. 291]

één van de vijf boeken die ik nog wil maken: een fotoboek (met annotaties) van interieurs van oude en moderne drukkerijen - drijfriemen uit het plafond, gaslampen, de koele blik van kortgeknipte zetters en drukkers, de glans van zwart ijzer in de oude drukkerijen; heldere kleuren van de grote offsetpersen, de koele strakheid van de toetsenborden, beeldschermen en montagetafels, de geur van chemicaliën in de moderne drukkerijen. Een van de boeiende drukkerijen die ik ken is die van Casterman te Doornik, waar in een huizenhoge fabriekshal een enorme offsetpers razendsnel een papierbaan met Kuifje's avonturen bedrukt, waarna het papier om te drogen boven een serie gasvlammen voorbijschiet. Een van de interessante bibliotheken die ik bezocht heb is de Beinecke Library in Yale University in New Haven, rond 1974 gebouwd: van buiten een wit-marmeren kubus, van binnen ziet men opnieuw een kubus, nu van glas, waarachter de boeken in zes verdiepingen zichtbaar opgesteld staan; men bewaart er onder meer een voortreffelijk gecatalogiseerde collectie handschriften en oude drukken op het gebied van de alchemie.

Dit alles dient om te zeggen dat het onlangs verschenen boek Bibliotheken door mij met gretigheid gelezen is, temeer daar de auteur Boudewijn Büch is, die de onbevangenheid en durf bezit van een overijverige scholier die in korte broek en met potlood en notitieboekje in de hand de meest impertinente vragen en opmerkingen plaatst. Wat Büch met dit boek wil, blijkt al uit zijn inleiding, die weliswaar eerder over bibliomanie dan over bibliotheken handelt maar die zijn thema aangeeft: een hevig pleidooi voor boeken en boekenverzamelen. Hij doet dit aan de hand van verslagen van bezoeken aan een twaalftal bibliotheken. Daar zitten grote wetenschappelijke bibliotheken bij (de Bibliothèque Nationale te Parijs, de Universitätsbibliothek te Heidelberg, de Zentralbibliothek te Weimar), ‘toeristische’ bibliotheken (de prachtige barok-bibliotheek in het Strahov-klooster te Praag), kleinere specialistische bibliotheken (Bibliotheca Thysiana te Leiden, Artis-Bibliotheek te Amsterdam, bibliotheek van het Teylers Mu-

[p. 292]

seum te Haarlem), maar ook merkwaardige bibliotheken uit de uithoeken der aarde (Malta, Nieuw-Zeeland, Fiji, Dordrecht).

Wat boeit Büch in deze bibliotheken? De onbevangen scholier schrijft natuurlijk geen verslagen van bibliotheektechnische aard met beschouwingen over de structuur van de organisatie en de toegankelijkheid van het bezit. Büchs benadering is allereerst anekdotisch, zowel wat betreft de eigen geschiedenis van elke bibliotheek als wat betreft de geschiedenis van zijn bezoek (hij vermeldt zelfs omstandigheden als ‘een warme dag in januari 1982... als ik op een brandend hete ochtend... op een middag betreed ik...’). Zijn ervaringen in de Bibliothèque Nationale kan ieder die er gewerkt heeft bevestigen: men is er onwelwillend en traag (goede raad aan onderzoekers: laat je boeken komen op het bureau van een bevriend staflid van de bibliotheek, het bespaart veel ergernis en levert een tijdwinst van dagen op). Overigens denk ik minder negatief dan Büch over de esthetiek van de Parijse grote leeszaal, en de handschriftenleeszaal met zijn houten wanden zou best genoemd mogen worden.

Bibliotheken gaat echter verder dan de anekdotiek; de medegedeelde feiten uit de historie van de bibliotheken en uit het verhaal van Büchs bezoek daaraan dienen een ander doel: de zorg om het bewaren van dat deel van onze cultuur dat in de vorm van handschriften en boeken aanwezig is. Steeds wijst hij op het verdwijnen en op het in verval raken van boeken, toont hij dat boeken door gebrek aan belangstelling en door de tand des tijds verloren en ten onder gaan. Bibliotheken is dan ook behalve een vrede gevend ook een treurig makend boek: ‘aanstonds is de hele wereld één bibliotheca perdita’ - ja, als we niet al onze boeken pagina voor pagina invriezen of er iets anders op verzinnen.

Ik heb nog twee opmerkingen bij dit uitzonderlijke boek. Het enthousiasme van de auteur doet mij hem het verkeerd gebruik van enkele vaktermen vergeven: ‘nulde druk’ wordt door serieuze boekenmaniakken niet gebruikt en ‘issue’ en

[p. 293]

‘variantdruk’ gebruiken deze op een andere manier.

Het boek, op het titelblad waarvan de uitgever overigens naam noch jaar vermeldt, is typografisch netjes geproduceerd, maar geeft mij aanleiding tot een opmerking in het algemeen over het gebruik van de kleinkapitaal. Vele Nederlandse typografen hebben de gewoonte om hoofdletters in afkortingen als nrg of n.c.r.v. niet in kapitaal maar in kleinkapitaal te zetten: men acht een dergelijke combinatie van kapitalen in een regel esthetisch onbevredigend. Over dat laatste kan men discussiëren, maar er is nog iets anders: wanneer die letters cursief moeten staan, moet men - doordat er geen cursief kleinkapitaal bestaat - kiezen: òf kleinkapitaalromein òf gewoon kapitaal-cursief; meestal wordt dan de eerste mogelijkheid toegepast. In dit boek, waarin titels van boeken en kranten gecursiveerd zijn, leest men dan ook: de ‘nz Herald’ (bedoeld is: ‘New Zealand Herald’). Deze opeenvolging van kleinkapitaal-romein en van cursief staat niet mooi en - belangrijker - is ook niet duidelijk: de beide typografisch onderscheiden delen horen immers inhoudelijk bijeen. Waar typografie gezien wordt als een dienaresse van de tekst, moet de dienende functie prevaleren en moet men zetten: ‘NZ Herald’.

Wat Lubbers ook beweert, we leven in welvaart: de afgelopen maanden verschenen nog een vijftal boeken over de boekenwereld. Hoe sympathiek de door boekbinder W.G.J. Callenbach ingeleide reprint van De boekbinder van Hendrik de Haas ook is - het werk is een oorspronkelijk in 1806 verschenen technische handleiding voor het binden van boeken en geeft dan oude handbindwijzen -, men kan zich afvragen of een dergelijk werk wel gelezen zal worden: de tekst van De Haas is immers niet eenvoudig, is zelfs zo moeilijk dat de inleider op zijn eerste bladzijde al blijk geeft de eerste pagina van De Haas' tekst verkeerd begrepen te hebben. De stapels bedrukte vellen die de binder van de drukker in huis kreeg (De Haas noemt ze ‘lagen’), zijn niet dezelfde als de stapels blanco vellen die de papiermaker de drukker levert (de laatste tellen

[p. 294]

per stapel - ‘boek’ geheten - 25 vel, de eerste ca. 10 vel). De reprint is goed uitgevoerd, al geeft de kwaliteit van de reproduktie niet altijd reden tot juichen; aan de andere kant zijn uitdekken en retoucheren zeer kostbare procédés.

Elk jaar treedt de Nederlandse grafische industrie naar buiten met een boek waarin zij haar technisch en esthetisch kunnen toont. Deze door het verbond van grafische ondernemers uitgegeven reeks jaarboeken verscheen tot 1969 als Kerstnummer van het Drukkersweekblad, daarna dragen ze de naam ‘Grafisch Nederland’. Onder de titel '45 '80 Typografisch Nederland schreef Charles Jongejans een rijk geïllustreerde geschiedenis van deze jaarboeken, die - hoewel beslist geen geschiedenis van de Nederlandse typografie van na de oorlog - toch een overzicht geeft van typografisch-ontwerpersinzichten in deze periode, van de typerende Dick Elffers-stijl van de jaren vijftig tot de al even typerende Anton Beeke-stijl van de jaren zeventig. Het boek is verschenen als uitgave van het Gerrit Jan Thiemefonds, dat publikaties die inhoudelijk en typografisch buiten de normale paden treden, uitbrengt. Dat is ook hier het geval: het in oblong-formaat geproduceerde boekje is door de auteur inventief en helder getypografeerd, maar toont twee onduidelijkheden. Jongejans onderbreekt zijn eigen verhaal enkele malen met door anderen (Sandberg, Kassies, e.a.) geschreven opstellen, die hij wel typografisch heeft onderscheiden (ze zijn in de zogenaamde vrije regelval gezet terwijl de hoofdtekst een recht regeleinde heeft), maar waarvan een overzicht in de vorm van een inhoudsopgave ontbreekt - de lezer moet letterlijk ontdekken hoe het boek in elkaar steekt. Ten tweede geeft de auteur af en toe afbeeldingen van boeken uit latere perioden: B. van Bercum noemt hij onder 1961 maar hij geeft een illustratie van een door hem in 1983 ontworpen boek.

Onder de titel De toekomst van het boek hebben Hans Adriaansens en Hugo Verdaasdonk een zestal lezingen verzameld. Het is jammer dat de beide inleiders hun toevlucht nemen tot het creëren van een karikatuur - de lettré voor wie het lezen een

[p. 295]

sacrament is en de literatuur een demonstratie is van het behoren tot een elite - en dan een wijd open deur intrappen: de toekomst van het boek hangt minder af van het ideaal van de elite dan van culturele, maatschappelijke en psychologische ontwikkelingen - alsof een zinnig mens iets anders beweren kan. De verzamelde teksten zijn van goed niveau, al doet wat Mulisch zegt absoluut niet ter zake, en wat 't Hart beweert ook niet, maar diens opmerkingen over de psychologie van de wetenschappelijk onderzoeker - hij zegt harde maar ware woorden over de hang naar roem, aanzien, status - zijn zeer, zéér terecht (ik mag dit zeggen want ik ben geen overmatig bewonderaar van 't Harts werk). Sontrop, directeur van de Arbeiderspers maar altijd de gewone harde jongen spelend, vertelt lezenswaardig over fondsvorming van een literaire uitgeverij, niet zonder wat heerlijk gejen naar collega's. Verdaasdonk, donkere literatuursocioloog uit het zuiden, heeft een goed wetenschappelijk betoog over het Nederlandse literaire titelaanbod, waarvan het bijbehorend jargon híer, in dít boekje, helaas ontsierend werkt.

Van twee onlangs verschenen werken over boekenmaken in Vlaanderen is er een - een biografie van Joris Lannoo, drukker en uitgever voor Vlaanderen, 1891-1971 van de hand van Romain Vanlandschoot - vooral voor voorstanders van de Vlaamse zaak van belang (zie de ondertitel!), al kunnen neerlandici Stijn Streuvels er zien optreden als typografisch adviseur. Het tweede - het eerste deel van Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen van de hand van Lode Simons - is een helder en voorbeeldig verslag van de ontwikkeling van een eigen Vlaamse boekenproduktie, waarin alweer Streuvels een boeiende rol speelt.