Optima. Jaargang 2

[p. 145]

Frans A. Janssen
Boekenmaken

In deze rubriek worden nieuwe-voornamelijk Nederlandse - boeken besproken op het gebied van typografie, uitgeverij en boekenmaken in het algemeen.

Wie een uitgave van een werk van Slauerhoff maakt, komt voor zeer grote problemen te staan. De notoire slordigheid van deze auteur is er de oorzaak van dat tijdschriftredactie noch uitgever goede kopij kregen (die was verre van persklaar en deels niet of nauwelijks leesbaar) en dat proeven onvoldoende of helemaal niet gelezen werden (en dan nog met onleesbare correcties). Het noodzakelijk gevolg hiervan is een bemoeienis met de tekst door anderen geweest - vrienden (vooral Du Perron), redacteuren, zetters, correctors -, zodat de lezers tenslotte Slauerhoff lezen door de ogen van een groep anderen. Tekstbederf neemt in deze situatie epidemische vormen aan. Trouwens, ieder die zelf redactiewerk verricht heeft, weet: als de kopij niet goed is, kun je wel een en ander rechttrekken, maar echt goed wordt het niet. Latere tekstverzorgers moeten bij Slauerhoff de hele weg teruggaan, van het laatste gedrukte resultaat naar de kladhandschriften, en het lijkt erop dat de Slauerhoff-kenner Lekkerkerker daar nu tenslotte mee bezig is. Het is hier niet nodig de tragedie van de Slauerhoff-uitgaven te beschrijven, ik wil hier wijzen op drie recente door Lekkerkerker verzorgde uitgaven: de verhalenbundel Het lente-eiland en de romans Het verboden rijk en De opstand van Guadalajara (andere uitgaven zijn in voorbereiding). Hier is voortreffelijk werk verricht: door een nauwkeurige bestudering van al het bewaarde materiaal (handschriften, ko-

[p. 146]

pij, drukproeven, tijdschriftpublikaties, drukken) is voor het eerst voor deze werken een betrouwbare tekst gepresenteerd, terwijl betekenisdragende varianten in een aanhangsel afgedrukt zijn, waarbij waar mogelijk zelfs aangegeven is van wie van de deelnemers aan de tekstgeschiedenis een bepaalde wijziging stamt. Dit alles is heel leerzaam voor wie menen dat een gedrukte tekst in alle opzichten correspondeert met de intenties van de auteur. Lekkerkerker is terecht uitgegaan van de laatste versie waarmee de auteur bemoeienis heeft gehad. Hij heeft vervolgens enerzijds deze versie gezuiverd van fouten en ongerechtvaardigde emendaties van anderen, maar hij heeft er anderzijds zíjn tekstwijzigingen in verwerkt: gemoderniseerde spelling, weglating van naamvalsvormen, wijziging van interpunctie, diverse emendaties. Dat ‘anderzijds’ is acceptabel in deze leesedities, maar kan dat in het geval van een wetenschappelijke editie niet zonder meer zijn (Lekkerkerker emendeert te veel; zijn varianten-overzicht is onhandig ingericht).

Deze uitgaven zijn nog om een andere reden bewonderenswaardig. Ze zijn in een gebonden uitgave verschenen die, in samenwerking uitgegeven door de Haagse uitgeverijen Bzztôh en Nijgh & Van Ditmar, in de beste typografische traditie staat: deze boeken tonen dat fotografisch geproduceerde typografie heel fraai kan zijn (alleen waar cursief en kleinkapitaal gebruikt zijn, zie je de nadelen: schrale en bleke letter). De marges, ook de binnenmarges (de ruimte tussen de tekst en de vouw), zijn ruim genomen: in de meeste Nederlandse boeken ergert men zich aan te smalle binnenmarges, die de lezer noodzaken een in een boog golvende tekst te lezen (voorbeeld: Flauberts brieven aan Louise Colet, in vertaling uitgegeven in de serie Privé-Domein). De Slauerhoff-uitgaven worden door de tweede genoemde Haagse uitgeverij ook, maar dan in een verkleinde letter en op minder fraai papier, als paperback uitgebracht in de Nimmer Dralend Reeks.

Het materiële aspect van deze Slauerhoff-reeks leidt nog tot een andere vaststelling. Het maakt verschil of men een werk

[p. 147]

als afzonderlijke boekenuitgave leest of als onderdeel van een dikke band uit de serie van de verzamelde werken van een auteur. Wanneer het aantal bladzijden in de rechterhand steeds kleiner wordt, weet de lezer dat hij het einde van de tekst nadert - hij interpreteert dat wat hij leest mede tegen deze fysische achtergrond, en die ontbreekt wanneer het werk tussen andere werken opgetast is in een dundrukdeel.

In Lekkerkerkers genoemde Slauerhoff-uitgaven zijn nieuwe alinea's ingesprongen met een beetje wit vooraan de regel. Terecht, want dit is een belangrijker grafisch teken voor nieuwe alinea dan het vooraan de regel beginnen. Dit laatste kan immers niet meer dan een secundair kenmerk zijn: wanneer de vorige regel tot het einde toe gevuld is, ontbreekt een eenduidig grafisch teken voor nieuwe alinea. Er ontstaat dan een semiologisch probleem: nieuwe alinea of niet? En dit probleem heeft belangrijke consequenties bij één groep lezers, namelijk de zetters van een volgende uitgave. Zij zijn weliswaar lezers maar besteden hun kostbare werkuren niet aan het oplossen van semiologische raadsels, zij kiezen snel en op nietliteraire gronden. Het gevolg is dat zij, wanneer hun kopij niet inspringt bij alinea's en dan bij een volle uitgangsregel van de vorige alinea een dubbele mogelijkheid biedt, meestal de verkeerde oplossing kiezen; in de meeste gevallen verwaarlozen zij de alineascheiding, al komt het omgekeerde - het ten onrecht invoegen van een nieuwe alina - ook voor.

Een voorbeeld. Het in de zeer succesvolle want zeer goedkope bloemlezing Nooitgedacht opgenomen verhaal Elektrotherapie van Hermans, heeft als kopij gehad de tekst in een van de Bezige-Bij-drukken van de verhalenbundel Moedwil en misverstand (4e-10e druk, 1966-1979). In deze drukken zijn alinea's niet ingesprongen maar bij dubbelzinnige situaties kan men naar de kopij van deze drukken kijken: de 2e en 3e drukken die in 1961 en 1963 bij Donker verschenen - drukken die overigens op hun beurt niet inspringen... -, terwijl men ook nog in de eerste druk kan kijken, in 1948 bij Meulenhoff verschenen. En ja hoor, wanneer de Bij-druk een dubbele mogelijkheid

[p. 148]

geeft, kiest de bloemlezing nogal eens de verkeerde: nu eens laat hij een alineascheiding vervallen (bij voorbeeld bladzijde 84: ‘Toen stak hij’), dan weer voegt hij er een toe (bij voorbeeld bladzijde 67: ‘Vond hij’). Trouwens: in het algemeen betekenen bloemlezingen een ramp voor de tekstzuiverheid van de opgenomen werken: de auteurs hebben er geen vat op, de samenstellers zijn vaak leraren, journalisten, onsuccesvolle schrijvers en andere tekstuele amateurs, de uitgevers kijken eerder naar hun kasboek dan naar de proeven. Daarom een goede raad: citeer niet uit bloemlezingen.

Wanneer nu in een reeks van opeenvolgende drukken die elkaar als kopij gebruiken (hetgeen bij moderne zettechnieken steeds minder voorkomt) niet ingesprongen wordt, kan een tekst een heel andere structuur krijgen en aldus behoorlijk uit zijn voegen raken. Daarom nog een goede raad aan publicisten: vraag een layout waarin ingesprongen wordt. Je krijgt het overigens niet altijd: uitgevers en ontwerpers hebben wel eens andere zorgen dan tekstuele. Trouwens: ook Optima springt niet in...

Ik zal niet de enige zijn die, wanneer hij het genoegen heeft een brief of een ander poststuk van typografen-calligrafen als Gerrit Noordzij te ontvangen, zelfs de envelop bewaart als die met de hand geschreven is - men ziet eraan dat de geschreven cultuur ondanks de elektronica nog steeds bestaat. Over letters en schrift en de beginselen van het schrijven is de wat omslachtige titel van een boek van Fons van der Linden, die enige jaren geleden een soortgelijk werk over De grafische technieken publiceerde, dat inmiddels in het Duits vertaald is. Het werk is een beknopt leerboek, een compendium eigenlijk - de paragraafsen subparagraafsgewijze indeling van de stof wijst daar al op. Toch verdient dit boek ook aandacht buiten de opleidingen aan kunstakademies en dergelijke. De vage titel hangt samen met de opzet van het boek: het is enerzijds een geschiedenis van het Westeuropese schrift, van onze lettervormen en de wijze waarop ze geschreven werden, en het is anderzijds een handleiding voor het praktische schrijven. In elkaar afwisse-

[p. 149]

lende, typografisch onderscheiden hoofdstukken wordt nu eens het ene dan weer het andere besproken en dat is een goede constructie: niets is zo traditioneel als de lettervorm, en deze moet dat trouwens ook zijn. Hoofddoel van het boek is de instructie van het schrijven - wie zijn handschrift wil hervormen dient wel te beseffen dat hij voortaan de zogenaamde brede pen dient te hanteren. Het zeer rijk geïllustreerde boek, dat besluit met een hoofdstukje over de drukletter, is door de auteur typografisch schitterend verzorgd.