Optima. Jaargang 2

[p. 64]

Frans A. Janssen
Boekenmaken

In deze rubriek zullen nieuwe - voornamelijk Nederlandse - boeken besproken worden op het gebied van typografie, uitgeverij en boekenmaken in het algemeen.

De moderne typografie, de typografie van onze eeuw, kent twee geheel verschillende tradities. In de boektypografie wordt de erfenis van het verleden voortgezet: letter en layout zijn geïnspireerd op het renaissance-boek; men gelooft in regels die de plaatsing van de lettertekens en illustraties op de bladzijde bepalen. De grote voorman in deze traditie, Stanley Morison, spreekt in zijn befaamde handboekje Grondbeginselen der typografie - kortgeleden in het Nederlands heruitgegeven - zelfs van ‘objectieve en optische criteria’. In de andere traditie, die van de non-book typografie - de toegepaste typografie in affiches, pamfletten, catalogi e.d. -, wordt met dit alles gebroken: een 19e-eeuwse letter, de schreefloze, wordt vrij algemeen toegepast, alle criteria betreffende de lay-out worden verworpen, terwijl de typografische vormen ook beeldwaarde hebben; vooral dit laatste is een ketterij in de ogen van de boektypografen, voor wie de typografie slechts dienaresse is. Deze traditie, ontstaan uit bewegingen als futurisme, dada en De Stijl en triomfen vierend in de Bauhaus-periode, had gedurende enige tijd Jan Tschichold als theoreticus; van hem stamt de veel herhaalde uitspraak: ‘Het hedendaagse lettertype is schreefloos.’ Beide tradities bepalen tot op onze dag de typografie van de onderscheiden gebieden.

Herbert Spencer, typografisch ontwerper die onder andere de vormgeving van het Engelse spoorboekje op zijn naam heeft staan, publiceerde in 1969 een boek dat nu onder de titel Pioniers van de moderne typografie in het Nederlands vertaald is, waarbij men zich moet realiseren dat onder ‘moderne typo-

[p. 65]

grafie’ alleen de non-book typografic verstaan is. Het boek, dat een overvloed aan illustratie en weinig tekst bevat, handelt over het werk van tien typografen, die tussen de beide wereldoorlogen in deze traditie pioniersarbeid verricht hebben. Hun activiteit speelde zich voornamelijk in de Duitsc gebieden af, maar naast Tschichold, Lissitzky, Moholy-Nagy en Schwitters figureren er ook vier Nederlanders: Van Docsburg, Werkman, Zwart en Schuitema. Het door Meulenhoff uitgegeven boek is - uiteraard - uit een schreefloze letter gezet en helaas in ongclijke zwarting gedrukt: men ziet grijze naast diepzwarte bladzijden. Het is jammer dat de illustraties vaak niet op ware grootte en hier en daar niet in de oorspronkelijke kleuren afgedrukt zijn, terwijl een enkele maal een deel van het te reproduceren stuk zelfs is weggevallen (bv. p. 148); ronduit treurig is het dat deze omissies vaak niet in het bijschrift vermeld zijn. Het boek geeft dan niet meer dan een vage indruk van de typografie van deze traditie.

Een andere recente Nederlandse uitgave, het Album Gerard Reve, biedt de lezer daarentegen veel typografisch genoegen: een fraaie lichtbeige linnen band met zilverstempeling, een technisch perfecte offsetdruk van foto's en documenten, een heldere typografie, alleen de al te donkere foto op het stofomslag valt wat tegen. Deze perfectie zal ongetwijfeld te maken hebben met de omstandigheid dat de samensteller van deze fotobiografic, Joop Schafthuizen, typografisch ontwerper is. Wat hij echter naast de typografie aan het boek heeft bijgedragen is duister. Het werk omvat namelijk een aantal foto's van de persoon Reve en van enkele van zijn handschriften en typoscripten, in orde van chronologie zonder commentaar achter elkaar geplaatst. De foto's van de auteur hebben een nummer dat verwijst naar een lijstje achterin waar gezegd wordt welke personen er te zien zijn en wanneer en door wie de foto's gemaakt zijn. Over de afbeeldingen van handschriften en typoscripten krijgt de lezer geen enkele informatie, zelfs een paginacijfer ontbreekt hier. Men weet letterlijk niet wat men ziet; het is een boek voor kenners en insiders, want alleen zij kun-

[p. 66]

nen weten wat bij voorbeeld het tekstje beduidt dat als opschrift draagt ‘Lastering van Gods naam passend gestraft of Dc vijf stinkende logeerkamers van Willem Frederik Hermans’. Ook vraagt men zich af of het misschien de bedoeling is dat door doorhalingen en verbeteringen zo goed als onleesbaar geworden handschriften ons de werkwijze van de auteur tonen? (Wie daarin geïnteresserd is, kan beter de voorpublikatie van De avonden in Criterium vergelijken met de drukken.) De term ‘fotobiografie’ is gesmeed door Hermans die in 1969 het genre schiep met een boek onder die titel; daarna gaven Wolkers en Mulisch en nu dan Reve dergelijke werken uit. (Er Staat overigens een prachtige fotoserie van Hermans en Reve in dit Album, in 1954 gemaakt door Oorthuys.) Heeft men bij Hermans de microkosmos van een jeugd in handen die door de auteur door zijn geserreerde bijschriften tot de kosmische hoogte van een roman gebracht wordt, bij Wolkers treft men een overvol plakboek aan, terwijl Mulisch in zijn uitvoerige tekst de klassieke autobiografie benadert. En Reve? In de chaos van de presentatie ziet men hier slechts de geschiedenis van een pose, van een leven waarin de literatuur de werkelijkheid is. Dat geldt ook voor het door Reve zozeer beoefende genre van de brief. Het is dan een vergissing te menen dat de Revebrieven diep-menselijke documenten zijn; het zijn - schitterende - literaire poses. Begrijp me goed: men mag het groots vinden als men maar beseft dat het literaire procédés zijn. Alleen wie zo naïef is als Goedegebuure kan in de Volkskrant, onder aanroeping van geestelijk leidsman Du Perron, over Reve's brievenboeken schrijven in termen van ‘onopgesmuktheid’, ‘werkelijkheid’, ‘onverbloemd’, ‘geen artistieke doelen’. De lieihebber van fraai drukwerk is met dit door Elsevier uitgegeven boek heel tevreden, maar wat de liefhebber van Reve s werk er behalve een reeks mooie plaatjes in vindt is onduidelijk.