Onze Kunst. Jaargang 22

[p. 59]

Werk van Maarten De vos

In de tweede handteekeningenafdeeling der Albertina ontdekte ik onder de oude aanduiding ‘Inconnu’ (die evenals de meeste oude opschriften nog uit den tijd van Aartshertog Karl dagteekent) het geteekende ontwerp voor het voornaamste werk van Maarten de Vos, het middenluik van het St. Lukasaltaar, dat hij in 1602 met Maarten Pepijn en Otto van Veen uitvoerde (Kon. Museum van Antwerpen, nr. 88). Het blad meet 379×299 mm. en is in helderbruin bister uitgevoerd. Teneinde het beeldeffect zoo dicht mogelijk te bereiken, heeft de kunstenaar het doorgaans met lichte blonde tonen in afwisselende sterkte gewasschen en buitendien de voornaamste partijen met wit opgehoogd. De volstrekte geslotenheid van de voorstelling der teekening bewijst dat het hier geen vluchtig eerste opteekenen van de gedachte geldt, maar wel de eindelijke samenstelling die als onmiddellijk model diende voor de uit te voeren altaartafel.

Nochtans werden er enkele verplaatsingen en veranderingen aangebracht, die toelaten een interessanten blik te werpen op de kunstwaarde de[r] groote teekenaars van altaartafels van het maniërisme. Eerst en vooral zijn de figuren in hun verhouding tot de ruimte grooter geworden. Wanneer men de teekening beschouwt, krijgt men den indruk dat het weergeven van de ruimte het voornaamste was: het gevoel van de wijde, van gouden licht doorvloeide, vroeg-renaissance-hal, waarin het natuurlijke licht, door ronde glasschijven binnendringend, een bovennatuurlijke stemming brengt van een hemelsche verschijning, die met alle voornaamheid toch nog scherp en intiem genoeg is opdat er nog iets van de stemming van ‘Hieronymus in zijn cel’ van uit zou gaan. In deze ruimte zijn de gestalten met een zekere vrijheid en ongedwongenheid geplaatst. St. Lukas heeft zijn schildersezel naar voren gebracht om den blik vrij te hebben op de Madonna die, meer achterwaarts geplaatst, den vromen schilder model zit. De intieme bekoring van het vertrek van een schilder of een geleerde zweeft in de ruimte. De kleurenmenger die al zijn aandacht aan zijn bezigheid wijdt, de H. Jozef, die op de

[p. 60]

MAARTEN DE VOS: St. Lukas schildert het portret der H. Maagd (penteekening).
(Albertina, Weenen).

[p. 61]

MAARTEN DE VOS: St. Lucas schildert het portret der H. Maagd.
(Kon. Museum, Antwerpen).

[p. 62]

balustrade der trap geleund, het H. Schrift leest, de wijze waarop het stilleven van globen en boeken, achter Maria, opgebouwd is, dit alles maakt een natuurlijke, stemmingsvolle eenheid uit, waarin de gemakkelijk rustende, gevleugelde stier evengoed doet als de vroolijk jubelende engelen, die onder de zoldering rondzweven.

Op het uitgevoerde werk is alles veel aanschouwelijker en meer naar de werkelijkheid voorgesteld geworden. Het genrekarakter van het ontwerp moest onderdoen voor de plechtigheid van het godsdienstig schilderij. Men kan geen tooneel uit een schildersatelier voorstellen om het door de geloovigen te doen aanbidden, maar wel groote, indrukwekkende figuren van heilige personen. Die gestalten slaan op den voorgrond, zoowel geestelijk als uit een oogpunt der kunst, en zijn grooter geworden. Ze staan niet meer in de ruimte maar vóór de ruimte, die zich als een donker minder belangrijk decor achter hen uitstrekt. Ze zijn veel stijver, slanker gebouwd, niet vrij en gebonden. Het gewaad der Madonna breidt zich niet meer ongehinderd uit volgens het spel der plooien maar wordt meer bijeen gehouden. De Heilige, die op de teekening zoo moedig aan 't werk gaat. ijverig in zijn schepping verdiept, in de losse ongedwongen bewegingen van zijn lichaam, is op het schilderij stijf en officieel geworden. Hij schildert niet meer, maar doet alsof hij schildert. Immers de geloovige moet toch zien dat hij de Madonna schildert, en zoo is het voorste vlak van het doek weggevallen, wat voor gevolg heeft dat de Madonna zich op zijn werk in een bijna onmogelijke houding bevindt. De Madonna moet op gelijke hoogte met den Heilige staan, en mag niet in de ruimte teruggeschoven worden. Zoo komt ze naar voren, en het komt er daarbij niet opaan dat de schilder zijn model eigenlijk niet meer zien kan. Op de teekening is alles met een gelijkmatig licht overgoten. Op het schilderij staan de figuren in een scherp, klaar licht voor de verdonkerde ruimte achter hen, als beelden voor den donkeren achtergrond van het altaar. De engelenwolk is geen natuurlijk-bovennatuurlijk verschijnsel meer, maar steekt scherp en hard als een tooneelscherm af tegen de donkerte erachter, waarbij de vroeger vroolijk tusschen de wolken tuimelende engelenkinderen groot en zwaar schijnen, alsof ze op het scherm geschilderd waren. De trouwe weergave van de ruimte is verdwenen. Waar eerst de lezende H. Jozef stond, snijdt nu de lichte reet van een deur heftig door het donker, en door die reet verdwijnt een meid zooals op de spookachtige, onwaarschijnlijke tooneelruimten van een Tintoretto.

De artistieke bedoeling van al deze veranderingen is: verhooging van het plechtige in het altaarstuk, gewild afbreken met de natuur, met het genre. En toch is aan den anderen kant, het naturalisme weder sterker. De Heilige en zijn kleurenmenger, op het ontwerp typische gestalten, zijn op het

[p. 63]

schilderij portretten geworden. In den kleurenmenger meent men Abraham Grapheus te herkennen. Doch de Heilige zelf is een duidelijk portret. Eerst zou men meenen dat de meester in de gestalte van den Heilige zichzelf afgebeeld heeft. Op het gegraveerde portret van de Vos door Karel van Mander, draagt hij een baard; evenzoo stelt hem het zelfportret voor op de Allegorie der Tien Geboden in Den Haag. Toch zijn de trekken van het ovale gelaat niet zoo verschillend dat we in hen toch den door ouderdom en modezucht veranderden meester niet zouden kunnen vermoeden.

MAARTEN DE VOS: David en Abigaïl.
(Kunsthistorisches Museum, Weenen).

Een zelfde stijging van het algemeen idealistisch uitzicht en van het naturalisme in de bijzonderheden staat geheel in den geest van het Nederlandsche maniërisme. Ik zou hier een ander voorbeeld kunnen aanbrengen, een vroeger aan den Augsburger Kager toegeschreven zeer groot schilderij in het ‘Kunsthistorisches Museum’ dat zeker als een werk van de Vos kan beschouwd worden, nl. David en Abigaïl. In tegenstelling met de ideale typen der hoofdpersonen zijn de vrouwen die Abigaïl begeleiden en eenige mannen uit David's gevolg duidelijke portretten, zoo trouw geschilderd als het prachtige stilleven op den grond. Hetzelfde zien we op de Allegorie der Tien Ge-

[p. 64]

boden in Den Haag. De menschen en dingen der werkelijkheid verschijnen er samengebracht in de hoogere feestelijke stemming van een voorname gebeurtenis, waarin ze echter slechts een ondergeschikte rol spelen en wier grootsche handeling ze zullen helpen verheffen.

Otto Benesch.