Onze Kunst. Jaargang 22

[p. 205]

Teekeningen van de Vlaamsche school onlangs aangeworven in het British Museum

Teekeningen uit de vroege Nederlandsche school zijn zeldzaam. Daarom kan het bekend maken van voorbeelden, zelfs van minder belangrijke, belang opleveren voor diegenen die de vroege geschiedenis dezer kunst bestudeeren. Een korte beschrijving van de teekeningen gedurende de jaren na den oorlog door het British Museum aangeworven, zal den lezers van Onze Kunst dus stellig belang inboezemen.

Gedurende deze periode echter is het Prenten- en Teekeningenkabinet geen enkele teekening uit de xv^e eeuw rijker geworden; wel echter verscheidene van groot belang uit de eerste jaren der xvi^e eeuw. De grootste particuliere verzameling van zulke teekeningen was die welke door Mr. F.W. Smith in 1923 nagelaten werd aan het ‘National Art-Collection Fund’ en welke bestond uit 13 teekeningen, waarbij 4 onderteekende ontwerpen voor glasschijven door Dirick Vellert en 8 teekeningen voor gebrand glas door Jan Swart. Twee van de teekeningen van Vellert, de Moord der onnoozele Kinderen en de Vlucht naar Egypte, waren reeds uitgegeven door de ‘Vasari Society’ (Vol. VIII, 1912-'13. Nrs. 20 en 19). De twee andere, even belangrijk en even schoon, stellen voor, de eene de Bruiloft te Cana, geteekend met de naamletters en den datum Nov. 25, 1523, de andere Naaman zich badend in den Jordaan (2 Koningen V. 15), is gedateerd Nov. 26 van het zelfde jaar, en is eveneens onderteekend. Ze behooren waarschijnlijk tot de reeks glasschijven die gelijkaardige tooneelen uit het Oude en het Nieuwe Testament voorstellen, waarvan veel teekeningen te Weimar of elders bewaard worden, en die alle van hetzelfde jaar dagteekenen.

Tot de andere teekeningen van de nalatenschap behoorden reeksen, of liever gedeelten van twee reeksen, ieder van vier voorvallen uit de geschiedenis van Jozef, werken die getuigen van een groote vakkennis en kenschetsende voorbeelden zijn van Jan Swart's gemakkelijk talent. De eenige

[p. 206]

andere teekening uit de eerste helft der eeuw was een penteekening van mindere waarde, voorstellende: den Moord der onnoozele Kinderen, verkeerd toegeschreven aan Giorgione, doch het werk van den een of anderen Antwerpschen ‘maniërist’ van rond 1530.

DIRK VELLERT: Tooneel uit de geschiedenis van Abraham (penteekening).
(British Museum).

Een kleine verzameling, afkomstig uit een album, dat lang bewaard bleef in de Bibliotheek van den graaf van Sussex te Cassiobury Park (geveild door Hodgson op 24 November 1922), biedt een bijna zoo groot belang als de teekeningen door M. Smith nagelaten. Ze behelst eveneens een reeks van vier teekeningen die, alhoewel ze niet onderteekend en waarschijnlijk niet van zijn eigen hand zijn, toch zeker voortkomen uit Vellert's atelier. De eerste van deze teekeningen (hierbij gereproduceerd) stelt waarschijnlijk een tooneel voor uit de geschiedenis van Abraham, misschien Abraham en Pharaoh, maar de juiste verklaring van het onderwerp is mij tot nog toe duister gebleven. Het is een onderwerp voor een glasschijf van 275 mm. diameter en is uitgevoerd met de pen in bruinen inkt en gewasschen; merkwaardig is de manier waarop een nieuwe teekening met een veel

[p. 207]

fijnere pen en in inkt,

JAN DE COCK (?): Maria's Tempelgang (penteekening).
(British Museum).

over de eerste is aangebracht; een ander voorbeeld van een teekening van denzelfden aard, reeds in het Museum en afkomstig uit de verzameling Sloane, stelt voor den Heer die vóor Abraham verschijnt en Abraham met de Engelen sprekend; zij is zeker uit dezelfde reeks als de teekening van Cassiobury Park; waarschijnlijk behoort een ontwerp voor glasschijf, te Amsterdam berustende en voorstellende Abraham die zich vóor den Heer nederwerpt en de Besnijdenis van Isaac tot dezelfde reeks. Deze laatste is een kopij naar een glasschijf in het South Kensington Museum

[p. 208]

en door een vroegeren kunstenaar uitgevoerd. Vellert heeft enkel de gothische architectuur veranderd in die van de Renaissance en verscheidene bijzonderheden verwerkt. Het is onmogelijk met zekerheid te bepalen of de twee teekeningen in het British Museum ook terugwijzen op origineelen van denzelfden onbekenden kunstenaar. De tweede teekening uit het album van Cassiobury Park, die eveneens een even moeilijk te bepalen onderwerp uit het Oude Testament voorstelt, meet 261 mm. diameter, maar is aan den onderkant hersteld geworden. De stijl gelijkt veel op dien van de eerste teekening. Er ligt ook een groote overeenkomst in de architectuur met Vellert's teekening te Weenen berustend en voorstellend: David die langs het venster ontvlucht (door G. Glück in zijn artikel in het Weensche ‘Jahrbuch’ gereproduceerd).

De derde teekening, die 278 mm. diameter heeft, en voorstelt het Huwelijk der Heilige Maagd, is onafgewerkt. Het is waarschijnlijk, zooals het afbreken der lijnen en hun gelijkaardig karakter het aanduiden, een lijnteekening, die gemaakt is naar een afgewerkte glasschijf welke tegen het licht gehouden werd. Of deze lijnteekeningen door Vellert zelf gemaakt werden ofwel door een van zijn helpers en alsdan door hem gewijzigd (zooals het geval was bij de eerste teekening die we beschreven hebben) valt nog te betwijfelen, maar de laatste veronderstelling schijnt me de meest waarschijnlijke te zijn.

De vierde teekening, (diameter 279 mm.) voorstellende de Opdracht in den Tempel, schijnt ook een lijnteekening te zijn, maar is gedeeltelijk met bruin gewasschen, ze vertoont geen verbeteringen of veranderingen zooals de eerste en de tweede teekening en de schaduwen volgen de geteekende omtrekken.

Deze laatste twee teekeningen dragen merken die vermoedelijk ‘sagittarius’ en ‘luna’ uit den dierenriem voorstellen. Deze teekens komen eveneens voor op de eerstvolgende teekening die lager beschreven wordt en ook op een teekening van Jean Cousin die zich eveneens in hetzelfde album bevond; ze stellen dus geen handteeken voor, maar zijn waarschijnlijk het een of ander verzamelaarsmerk. De eerste teekening die beschreven werd draagt eveneens en op dezelfde plaats het teeken a ‘taurus’ uit den dierenriem (op de illustratie zichtbaar).

De laatste teekening uit het album (pen en inkt, 279 × 193 mm., zie illustratie) stelt voor de H. Maagd die de trappen van den Tempel bestijgt met op den achtergrond de engel die Joachim de geboorte der H. Maagd aankondigt. Ze is een merkwaardig voorbeeld van den Antwerpschen manieristenstijl van rond 1510-'20, met zijn fantastische architectuur en uitgerokken figuren. Tusschen alle werken van genoemde manieristen-groep vertoont dat

[p. 209]

van den kunstenaar, die door Friedlander met Jan de Cock vereenzelvigd werd, het meest overeenkomst met de eerstgenoemde teekening. Dezen Jan de Cock wordt eveneens en met recht de teekening toegeschreven die in de verzameling van den graaf van Pembroke berust en die Joachim's Offer voorstelt.

JAN GOSSAERT: Vrouwenbad (penteekening).
(British Museum).

De groote teekening, een Vrouwenbad voorstellend, is de laatste aanwinst van het Museum en misschien wel de belangrijkste (pen en inkt met zwarte krijtlijnen, 377 × 504 mm., zie illustratie). Na een vergelijking met de teekening van Jan Gossaert in de Albertina, den Zondeval voorstellend (door Schonbrünner en Meder gereproduceerd N^o 1189) en waarin de behandeling en het werk met de pen om zoo te zeggen dezelfde zijn, is het niet meer mogelijk nog te betwijfelen van wiens hand onze teekening is. Ze moet behooren tot Gossaert's periode der mythologische onderwerpen als de Neptunus en Amphitrite te Berlijn, en de Adam en Eva aldaar en te Hampton Court, dus rond de jaren 1516-17. Ze is vooral belangrijk daar ze de eenige tot nog toe gekende studie van het naaktmodel door Gossaert is; want alhoe-

[p. 210]

wel de teekening in de wijze van voorstelling meer van Gossaert heeft dan van de natuur, de ‘mise-en-scène’ is al te realistisch weergegeven dan dat men zou kunnen aannemen dat het iets anders zou zijn dan de studie van een tooneel uit de werkelijkheid. Het origineel was ongetwijfeld in zwart krijt geteekend en later rustig door den kunstenaar met pen en inkt bijgewerkt. Ik ken geen enkele andere teekening van het naakt uit de vroege Nederlandsche school, uitgezonderd die van een vrouwenbad (door Dirick Vellert in het Louvre, door Glück en Beets gereproduceerd in hun studies over dezen kunstenaar) alhoewel de teekeningen en houtsneden van baden door Dürer natuurlijk bekend zijn. Een ervan herinnert inderdaad Dürer's teekeningen (men vergelijke vooral het figuur rechts bezig de nagels van haar voeten te verzorgen met de zittende figuren in Dürer's allegorische teekening te Windsor, Lippmann 389) maar toch hebben we hier niet te doen met een voorbeeld van onmiddellijk copieeren, zooals men op het eerste zicht zou kunnen veronderstellen. Het figuur heelemaal rechts, met het Leonardeske hoofddeksel, schijnt niettegenstaande den Italiaanschen invloed dien het vertoont, eveneens een origineele studie te zijn.

Om de lijst van aanwinsten te volledigen, moeten we nog twee teekeningen vermelden uit de verzameling Rodrigues, een door Pieter Cornelisz Kunst, voorstellend een der Werken van Barmhartigheid, voorzien van zijn monogram en gedateerd 1524, door Dr. Beets reeds gepubliceerd in het ‘Bulletin van den Oudheidkundigen Bond’ (1909, Nr. 11), tegelijkertijd met het overeenkomstig geschilderd glaspaneel uit het Louvre; de andere door Barend van Orley, een teekening voor tapijtwerk, werd eveneens door Dr. Beets in ‘Onze Kunst’ (1908, I, blz. 186) gepubliceerd in zijn Vellertartikels, waarin hij dezen kunstenaar die teekening toeschrijft.

Twee teekeningen voor glasschijven, van ouds aan Aert Claesz van Leyden toegeschreven, werden door Mr. Campbell Dodgson in ‘The Burlington Magazine’ (Vol XXXVIII, p. 25) uitgegeven en besproken. Ik kan er bijvoegen dat ze, wat den stijl betreft, groote gelijkenis vertoonen met de teekening van het Laatste Avondmaal te Rotterdam, eveneens aan dezen geheimzinnigen kunstenaar toegeschreven.

Ten laatste, een teekening van weinig belang, een maaier voorstellend (met penseel in bruin uitgevoerd op mauve toebereid papier, opgehoogd met wit, diam. 198 mm.) die door Mr. J. Cabourn Simonds in 1922 geschonken werd; het is ongetwijfeld een teekening voor een van die reeksen glasschijven, die de bezigheden van iedere maand voorstellen, en die herhaaldelijk aangetroffen worden. Het schijnt een Hollandsch werk van rond 1500 te zijn, maar door zijn hoedanigheid en den toestand waarin het zich bevindt valt het moeilijk te bepalen van wiens hand het is.

[p. 211]

Ik vrees dat het publiceeren van de hierboven beschreven teekeningen geen bijzonder vraagstuk in de geschiedenis der vroeg-Nederlandsche kunst zal oplossen; maar ze kunnen dienen als documenten welke in voorkomend geval eenig licht kunnen werpen op het duistere onderwerp betreffende de eerste beschilderingen van glas in de Nederlanden. Aan een enkele handteekening (ontdekt door den hr. G. Hulin de Loo), op een teekening in het British Museum, hebben we het weinige te danken dat we weten over den stijl van Jan de Beer bijvoorbeeld, en een teekening die vroeger verkeerd werd toegeschreven aan den 17^e-eeuwer Adam van Noort, heeft geleid tot het vernuftelijk, alhoewel nog steeds op veronderstellingen berustend heropbouwen van het werk van den glasschilder Aert Ortkens.

A.E. Popham.