Onze Kunst. Jaargang 20-21

[p. t.o. 52]

PIETER VAN DER HEM: Het Ministerie Cort van der Linden.

[p. 53]

Een modern regentenstuk

Pieter van der Hem heeft zich twee jaar geleden ongeveer, de opdracht zien toegewezen, het ministerie Cort van der Linden in een schilderij zoo groot als een kamerwand, te vereeuwigen. Een gefortuneerd Hollander, de tachtigjarige heer Broese van Groenou, die met bewondering het laveeren van het Schip van Staat gedurende den oorlog door het toenmalig ministerie had gevolgd, was de opdrachtgever. Hoe kwam men er toe aan van der Hem deze opgave toe te vertrouwen? Hij toch was de man, die debuteerde met Parijsche café- en cabaretmilieus, die daarna aan Rusland de typeerende onderwerpen ontleende van de drankmacht en van de in het leven doorgedrongen overheersching der Staatskerk en die, terug in Nederland, alweer naar een onderwerp greep, dat zelf door zijn inhoud en beteekenis een scherpe karakteristiek uitsprak: het leven der Volendammers, hun typische dracht, zeden en bedrijf.

Aan wie de ontwikkelingsgang van van der Hem min nauwkeurig hebben gevolgd, zou de opdracht een waagstuk hebben kunnen toelijken. Immers al de schilderijen en teekeningen der mondaines in wie, met haar eigen wuftheid, de mode van den dag, lenig en fijn lag aangeraakt, konden weinig waarborg brengen voor een groep min of meer objectieve portretten als voor een regentenstuk noodig is en evenmin konden de eenigszins theatraal geziene en o.i. niet altijd echt doorvoelde Zuiderzee-visschers veel bijdragen tot de creditzijde van de zooveel dieper gaande eischen van het portret, dat vóór alles een wezenvertolking moet zijn.

Kijkt men dat eerste tiental jaren langs, waarin van der Hem's groot talent met zooveel gemakkelijke energie en zoo weinig gebreidelde levenslust het leven der kunst inschoot, dan zijn het schier niets dan - zij het wel eens wat opzichtige - krachttoeren, evenredig aan de kern van het zich jong en sterk voelen van den groot begaafde, krachttoeren, doch die vooral een uiterlijk brio, een soms indrukwekkende virtuositeit vertolken, zonder ooit van den stillen glans te reppen, die toebehoort aan de domeinen van het innerlijk leven, van dat der ziel.

Mocht zoo het wezen van Pieter van der Hem in die jaren gelijkenis bieden met het uiterlijke bestaan der groote zeventiende eeuwers, hun volop door-

[p. 54]

voelen van het leven bleef den modernen kunstenaar in zijn zooveel oppervlakkiger kijk daarop ontzegd.

Het groote publiek, dat na een bepaald tijdsverloop, door en in zijn fijnste geledingen een oordeel schenkt, een oordeel dat nog al eens een kiem van ware levensvatbaarheid bezit, heeft al spoedig begrepen dat van der Hem illustrator was, méér dan rasecht schilder, uitbeelder méér dan verbeelder. En het boosaardig praatje kon ontslaan, dat een schilderij uit den Parijschen tijd van van der Hem in zijn lotsbeschikking den weg nam van de salon beneden naar de kamer van den heer des huizes boven, om ten slotte te belanden een verdieping hooger, daar waar men de logeerkamer pleegt in te richten. Werd wellicht de schilder door zijne in elk geval wel eens miskende teekeningen van het demi-mondaine leven van den weeromstuit al te ernstig? Kijken dáárom de Volendammers ons met zulke noodlottige uilenblikken aan, te midden hunner door v.d. Hem als statige misgewaden geziene kleedingstukken? Want ernstig was hij nu plotseling en ook alle kleur - en dàt was het schoone dezer periode - was verhoogd in een dieper gloed tot een meer innerlijk en naar buiten uitstralend kleurleven. Tot prachtige kleurgeheelen kwam hij, veelbelovend doch waarin het wezen van den mensch op den achtergrond geraakte.

Het was na dezen tijd, dat van der Hem plotseling verraste met een portret naar wijlen Frans Hogerwaard: een gewoon en, naar 't uiterlijk, eenvoudig portret. Op de veiling van diens oeuvre, gehouden vlak na zijn dood zagen we dit portret voor 't eerst. Vol en krachtig, op 't leven betrapt, trof het dadelijk door een vrijheid van behandeling en behagelijke losheid van voordracht, die in zijn warsheid van kleinzielig gepeuter iets van dien zeldzamen vonk van het genie deed uitstralen. En daar uitbeelding en inhoud gemeenlijk door sterke onzichtbare banden verknocht liggen, was de weergave, de schildering al even kloek als de geestelijke inhoud, dien men uit dit portret opving. - Van een Frans Halsachtigen toets hebben wij bij de bespreking van dit portret in de Nieuwe Rotterd. Crt. gerept.

Dit portret naar Frans Hogerwaard moest veler oordeel over den schilder grondig doen wijzigen. Ons was het in zijn groote schilderkracht, zijn voluit coloristische bekoring en merkwaardige raken en rijken toets de openbaring van den grootsten diepgang van des schilders talent.

Thans bewees van der Hem ook een onderwerp aan te kunnen, dat niet meedroeg, niet steunde door zijn inhoud, integendeel dat geopenbaard wilde worden. Want een portret naar een mensch heeft een diep eigen leven, is min of meer een onthulling en is wel iets van heel andersgeaarde dracht dan die vlotte en ook vlakke mondainiteit waarvan van der Hem's penseel tot dusver gewaagde. Wie eens zulk een portret schilderde, heeft een graad van meesterschap bereikt, waarvan in de portretkunst het hoogste goed is te verwachten.

En was het verwonderlijk, dat wij bij het vernemen van de schoone

[p. 55]

opdracht voor het ministerstuk een oogenblik hebben verwijld bij de regentenstukken van Frans Hals?

Tot iets dat naar de onafhankelijkheidszin van een Frans Hals aardde, is het in Pieter van der Hem's schilderij niet gekomen.

Men heeft zich de stoute grepen slechts voor te stellen van de regentendoeken in het Haarlemsch Museum om te beseffen dat meest van al het dit groote schilderij van van der Hem mangelt aan: karakter.

De barsch eenvoudige afrekening van Hals met de psychologie zijner sujetten brengt een schril kontrast met het moderne doek onder de aandacht.

Doch zelfs naast een regentenstuk als van van Schooien bijvoorbeeld kan dit doek het niet houden en vangt men aan eerst recht te beseffen, hoe geweldig ver onze eeuw ten achter is bij de kunst van onze voorvaderen, wat groepeering en vulling van 't doek betreft.

Ongetwijfeld heeft van der Hem aan de schijnbaar achtelooze argeloosheid gedacht waarmee onze voorouders hun regentenstukken ineenborstelden. Deze te verkrijgen is niet het werk van eenige jaren; een gansche traditie steunde de schilders der zeventiende eeuw. Het fotografeeren bestond niet, elk conterfeitsel was een geschilderd portret, het schilderen van portretten naar enkelingen, naar groepen was aan de orde van den dag, Men bezocht elkaars ateliers, men bestudeerde standen, ensembles en niets ligt verder van de waarheid verwijderd dan de meening dat de machtige kunst, die zij schiepen, hun was aangewaaid. In dien ganschen van het portret en het regentenstuk overvollen tijd is die schijnbare argeloosheid ontstaan uit een machtige routine.

Een traditie en dus stage oefening, welke de huidige portretschilder jammerlijk moet missen.

De reproductie van het enorme doek doet reeds een zekere stijfheid, een beduidende mate van gewild poseeren vermoeden.

Men voelt de zware problemen waaronder de geest van den schilder bevangen heeft gelegen. Op details, kleine verlevendigingen en afwisselingen is dientengevolge met eenigszins angstige voorzorg gelet.

Hier is een groepeering, die allerminst fascineert, die op alle mogelijke wijze anders had gekund, men voelt zijn belangstelling schuiven van den een naar den ander, doch vastgeklonken door het totaal aspect is zij nimmer. De eenheid van dit doek is niet zoo volledig als mocht worden verwacht, want als eenheid naar buiten zijn de stukken met regenten als hier met ministers te beschouwen. En te veel moeten wij daarenboven den heiligen drang ontberen naar die diepere eenheid, naar het conceptieverband.

Edoch bij deze bedenkingen betrapt men zichzelf op onredelijkheden: onze tijd immers mist elke routine van het groepenportret (wijlen Thérèse Schwartze en Buisman in Haarlem hebben zich eraan gewaagd). Wellicht

[p. 56]

hadden die enkele anderen, die voor deze groote opdracht in aanmerking konden komen, weer voor nieuwe ongedachte moeilijkheden gestaan.

Belangwekkend blijft het intusschen zich over te geven aan de fantasie der vraag, hoe van Konijnenburg, hoe Haverman of Jan Veth deze opdracht zouden hebben opgevat en uitgevoerd.

Naar volgorde van links naar rechts zitten de oud-ministers Treub, Bosboom, Cort van der Linden, Rambonnet, Pleyte; staande achter hen in dezelfde volgorde de oud-minislers Posthuma, Loudon, Ort en Lely. In het midden, tusschen de staande figuren, is een nis zichtbaar waarin het borstbeeld staat van de Koningin in haar jeugd. Van der Hem heeft het ministerie geplaatst achter een lange met groen laken overdekte tafel. Met de keuze van dit groene laken werd het belangrijkste deel van het kleurenensemble vastgelegd. Welbezien is dit het meest belangrijk uitgangspunt geweest, dat inderdaad over het gansche schilderij uit coloristisch oogpunt heeft beslist.

Daar de schilder het kleed in deze lichte harde groene kleur aanvaardde of verkoos, lag daarmee o.i. de erkenning vastgelegd, dat het schilderij in moderne gamma's van blanke kleuren zou moeten worden opgelost.

Een duidelijke overtuiging omtrent het kleurensemble heeft bij den schilder blijkbaar niet voorgezeten. En hij, die als zeer jong man een prachtig zwart en wit en doorstoofd lichtend grijs wist te binden in zijn Parijsche voorstellingen van een ouden kellner die zich buigt over het tafeltje, waaraan hij een demi-mondaine bedient, raakte hier al dit eigengevondens als met den tooverstaf van een niet aflatenden twijfel kwijt.

De zeldzaamheid der opdracht, wellicht de Hollandsche deftigheid der oud-ministers, schijnen aan het zelfvertrouwen van den begaafden colorist te hebben geschud.

Zoo ontstond dit werk, dat - over 't algemeen - goede gelijkenissen schenkt, dat van kleur en van lijn tusschen de klippen doorvaart van eene scherper gestelde schoonheidsmaatstaf, dat niet modern is en niet ouderwetsch, behagen kan aan velen doch waarschijnlijk niet aan enkelen, dat tekortkomingen beeft als bijv. deze der schimmige kleur van de nis, die als geheel aan een fotografenatelier-attribuut doet denken doch dat daartegenover schoonheden toont als de handen te zien geven, kortom alle goeds toont van een met ijver vervolgde pogingen alle kwaads van een eerste proeve. Voor ons is in de ontwikkelingsgang van dit fameuze doek het gebrek aan overtuiging kenbaar geworden; de factor van het enthousiasme wordt er teveel in gemist. Om zijn sujetten te doen leven heeft de kunstenaar zichzelf weggecijferd, vergetend hiermee de oude waarheid, dat een kunstwerk eerst waarde krijgt als een persoonlijkheid zich erin openbaart, vergetend ook de fierheid, welke een schilder van dergelijke groote opdracht - en met recht - bezielen mag.

den Haag, Januari 1923.

Albertine Draayer-de Haas