Onze Kunst. Jaargang 18

[p. 103]

Alfred Verhaeren

ROSA SPANJAARD: Portret van Alfred Verhaeren, (teekening).

Welk onnoemelijk leed, welke onherstelbare rampen de oorlog aan het arme België heeft gebracht, behoeft waarlijk niet te worden gememoreerd. Toch was de gedwongen ballingschap voor menigen Belg niet uitsluitend een tijdperk van ontzenuwende werkeloosheid en wij mogen aannemen dat de noodlottige vlucht veler Belgische kunstenaars naar Nederland ten slotte is gebleken van groot belang te zijn geweest zoowel voor hen als voor ons. Immers de hedendaagsche beeldende kunst in België - wij kenden haar weinig méér dan...... in reproductie, zooals zij in kunsttijdschriften tot ons kwam, want de intermedieerende kunsthandel, als bij ons, bestaat er nagenoeg niet, en wanneer komt de kunstenaar er toe op eigen gelegenheid in het buitenland te exposeeren! Door den oorlog zijn de omstandigheden gewijzigd. De Belgische schildersschool is door aanschouwing bij ons tot iets levends geworden. De ballingen hebben ons hun werk herhaaldelijk getoond, hetzij op tentoonstellingen of in den kunsthandel, zij hebben het Hollandsche landschap, de Hollandsche stad op doek gebracht, zij hebben portretten geschilderd, en zij hebben groote waarachtige belangstelling gewekt, zoodat menig kunstwerk binnen de palen van ons land is gebleven. Daarenboven is er - onder de kunstenaars althans - een oprechte verbroedering ontstaan. Wij hebben ons verfrischt aan hun zuiveren, gezonden kleurzin, wij hebben hun - tot traditie geworden - compositietalent bewonderd, evenals de veelzijdigheid hunner onderwerpen, de kloekheid van hun lijn. Waren er onder, wier werk ons te oppervlakkig en te kleurig in plaats van kleurrijk aandeed, bij bijna allen overheerschte een stralende jonkheid en levensblijheid! Welk

[p. 104]

een verschil van kunstuiting in beide - toch in menig opzicht zoo verwante - buurlanden! Hoe treffend juist Fromentin's woorden: ‘De Moerdick à Dordrecht, il n'y a que la Meuse à passer; il y a tout un monde entre les deux frontières’. Ja, hoe anders volksaard en kunst!

ALFRED VERHAEREN: Kerkinterieur.

Tot de schilders die gedurende den hangen oorlogstijd zijn gebleven in 't bezette land, tot hen die in stille opgeslotenheid te midden van 't drieste krijgsgewoel zich meer dan ooit geconcentreerd hebben in hun kunst, behoort Alfred Verhaeren. Weinig kent men het werk van den bijna zeventigjarige buiten de grenzen van zijn vaderland, en al bezitten het Musée du Luxembourg te Parijs en ons Museum Mesdag doeken van zijne hand, persoonlijk heeft hij nooit door exposities naar roem en vermaardheid in het buitenland gestreefd. Hoewel dit te begrijpen is van dezen stillen werker, wien de eenzaamheid van zijn atelier het liefst is, moeten wij het toch

[p. 105]

betreuren, want zoo Verhaeren al niet behoort tot de allergrootsten van zijn land en zijn lijd, hij heeft zich in de schilderswereld een geheel eigen plaats veroverd als schilder van ‘het stilleven’, in allerlei vorm en conceptie, waardoor hij terecht een vleiende reputatie geniet bij zijne kunstbroeders en in 't algemeen in artistieke kringen, waar men de oprechtheid, de eerlijke onopgesmuktheid in zijn werk prijst.

ALFRED VERHAEREN: Sakristij.

Geboren te Brussel in het jaar 1849, was hij reeds jong zich zijn roeping als schilder bewust en onmiddellijk na zijne schooljaren stelde hij zich onder leiding van Louis Dubois, om dan als jongeling samen met een vriend eigen atelier te betrekken. Voor een academische opleiding had hij nooit veel gevoeld, en in hoofdzaak zocht en vond hij zijne meesters in het oude museum zijner vaderstad. De groote Vlaamsche stillevensschilders der 17^e eeuw, zij waren de vrienden zijner jeugd en bleven hem boeien. Hij werd niet moede de meesterwerken van Snijders, van Utrecht, Jordaens te bestudeeren. Is het wonder dat hun invloed duidelijk merkbaar werd in zijn vroegste werken, ja dat hij later, na zich te hebben vrijgevochten, zijn eigen breed opgebouwde stillevens schilde en componeerde naar hun wijze! Hun geest, hun stijl had hem omstrikt, al geraakte hij nu tot eigen aanschouwing, tot eigen opvatting vooral. Immers nog zijn het hun attributen, hun accessoires die hem bezielen: het doode wild, de veelkleurige groenten, de roomblanke champignons, de groote, eclatante bonken rauw vleesch, (geliefd voorwerp der zinnelijk kleurlievende oude Vlamingen), de sterk gele citroenen, de groote schallend roode kreeften bovenal, al deze voorwerpen voeren ook den hoofdtoon in zijn dikwijls forsche, steeds monumentale stillevens, waar dan op het tweede plan tinnen kroegen, koperen kannen, of kristallen schalen en roemers relief geven aan 't geheel. Nochtans - al schuwt Verhaeren 't illustre klassieke voorbeeld niet - meene men geenszins dat, zooals wij reeds zeiden, zijn persoonlijke visie werd verduisterd! o neen, zijn palet is geheel het zijne, en zijn opvatting

[p. 106]

van het koloriet wijkt geheel af van de hunne. Het zijn de levendig felle kleuren (de lakken vooral) die hij gaarne op zichzelf staand, gebruikt, om zoodoende koloristische effecten te bereiken zonder zich veel om toon en toonwaarden te bekommeren.

Wanneer wij nu een tweede ‘genre’ van stilleven beschouwen dat Verhaeren's liefde heeft, en hem vanaf de middenperiode zijner carrière bijna onafgebroken bezighoudt, namelijk het ‘kerkelijke stilleven’: de uitbeelding van hooge kerkekamers, wijdingvolle, eenzame sacristiën, dan kunnen wij ons niet ontveinzen dat Verhaeren hier van een geestdriftige bewondering voor het werk van zijn grooten, onmiddellijken voorganger Hendrik de Braekeleer blijk geeft, die, evenals hij, zich gaarne verdiepte in de ontroerende vroomheid die er uitgaat van deze hooggewelfde vertrekken, die als 't ware nooden tot eenzame overpeinzing. - Behandelt Verhaeren aanvankelijk deze kerkintérieurs, waar hij liefst de aandacht en het licht concentreert op het groote Christusbeeld, eenigszins koel en zwaar - men vindt een tweetal dezer doeken in het Moderne Museum te Brussel - in den loop der jaren wordt hij luchtiger van uitvoering en warmer van opvatting, en fraaie schilderijen ontstaan, uitbeeldend hooge, oude rijkbetimmerde vertrekken met goudleer behangsels en perzische kleeden, kostbaar geornamenteerde armstoelen en tafels met vergeelde boeken en documenten, waarop schalks het licht speelt.

Ter afwisseling hiermede schildert hij dan kleine slagerswinkels met helle, veel licht vangende doorkijkjes, waar in teedere harmoniën de opgehangen stukken ros vleesch samensmelten met de geelwit verweerde en besmeurde muurtjes, bekoorlijke paneeltjes, van fijnen kleurzin getuigend. Allengs neigt Verhaeren's palet dan ook meer tot de teere grijzen en zegt hij het zwaarder kleurengamma vaarwel; in onze herinnering leven blonde atmosferische stillevens die treffen door de harmonieuse verbinding van de ijle achtergronden met de op witte of groene kleeden gegroepeerde voorwerpen, waar meestal de roode kreeft domineert, en die in grooten eenvoud en klaarheid zijn opgebouwd. Een herhaaldelijk afpuimen dezer paneelen (Verhaeren verkiest het hout hoven doek) en opnieuw doorwerken heeft de rijpheid van kleur niet weinig bevorderd. - Verblijven buiten en aan zee zijn voor den schilder aanleiding tot het weergeven van dichte wouden, van zeegezichten met jagend wolkenspel, of van stille duinlandschappen met hooge luchten. Verhaeren's hoofdwerk echter ontstaat in zijn rustademend, ruim en hoog atelier, gebouwd in den tuin zijner oude deftige woning der stille geluidlooze straat van 't eertijds zoo voorname Elsene. Hier heeft hij zich omringd van uitgezochte preciosa, van antieke Chineesche figuren en ornamenten, kostbare lappen en tapijten, die hem inspireeren bij zijn werk en hem als modellen dienen.

Komen wij nu tot Verhaeren's allerlaatste arbeidsperiode, dan treft ons grooter fantasie en meerder uitbundigheid in zijn voordracht. Hij laat zich

[p. 107]

ALFRED VERHAEREN: Interieur.

[p. 109]

meer gaan en doet de rustige grijzen in hun bezonkenheid, plaats maken voor gloeiende verwen. Fel en direct zet het tempermes in boudsprekende contrasten kleur naast kleur. Chineesche beeldjes in schaterend vermiljoen, geflankeerd door groenblauwe potten en kleurige lappen, of schallend-roode geraniums in blauwe kommen naast doozen van dof Japansch lakwerk, vullen zijn paneelen. Heeft de onrust der tijden hem aangegrepen, hem bewogen tot heftiger indruk, tot heftiger weergave?

ALFRED VERHAEREN: Interieur.

Verhaeren heeft, evenals zijn illustre neef en vriend Emile Verhaeren, wiens werk hem zeer nastaat, groote oprechte vereering voor de oud-hollandsche schilderschool, en al bekoort hem de uitbundige levensdurf en de stoutheid van een Rubens en Jordaens, niets gaat hem boven de grootsche innigheid en verdieptheid van Rembrandt en Hals, en dit teekent den fijnzinnigen kunstenaar die Verhaeren is. Wij zouden wenschen in Nederland eens een tentoonstelling zijner werken te zien. Behalve de schetsen en schilderijen op zijn atelier, bevindt zich zijn werk òf in de Belgische musea, òf in particulier bezit. - Wie zal er niet van doordrongen zijn dat de kunst beider landen slechts kan worden gebaat door het voortzetten der goede betrekkingen tijdens den oorlog aangeknoopt. Ernst en bezonkenheid samensmeltend met zonnige levensvreugd!

Rosa Spanjaard-Spanjaard.