Onze Kunst. Jaargang 18

[p. 113]

Een onbekend landschap van Gilles van Coninxloo

Een belangrijk werk van Gilles van Coninxloo (Antwerpen 1544 - Amsterdam 1607), de ‘vader’ - gelijk men te zeggen pleegt - van het Vlaamsche geïdealiseerde landschap, in den trant zooals het door Fluweelen Brueghel e.a. zou worden voortgezet, werd door schrijver dezes aangetroffen in de verzameling van den Heer Enrico Marinucci te Rome. Deze collectie telt verscheidene andere schilderijen van Vlaamsche en Hollandsche meesters, waaronder gesigneerde paneelen van Adriaan van de Velde, Willem van Diest, Abraham Hondius en een zeer merkwaardig stukje van Paulus Bril (een landschap met de legende van den H. Hubertus), nog in zijn oorspronkelijke, smaakvol uit de hand versierde Venetiaansche lijst. Dit kleine landschap ‘vergezelt’ het tamelijk groote doek van Coninxloo op een merkwaardige wijze: het laatste toont de oorspronkelijke vorm, waaronder een nieuwe opvatting en schilderwijze optreden; het eerste doet daarvan de verfijnde toepassing zien door de volgende generatie.

Het landschap van Coninxloo wordt gekenmerkt door den karakteristieken toets, den z.g. ‘boomslag’, waarmede hij het loover behandelt. De meester was hiervan de uitvinder, en hij beoefent zijn nieuwe schilderwijze in het hier beschreven stuk nog ietwat gedwongen en met zekere onhandigheid, in den zin van opzettelijk toepassen van de nieuw ontdekte ‘schrijfwijze’ op doek van gebladerte; maar tevens met een oordeel, dat bewijst hoe het bereikbare effect, wat zijn doelmatigheid en fraaiheid aangaat, terdege werd getoetst aan nauwlettende waarneming. Oefening is voorts onmiskenbaar. Het gedempte licht onder het bladerdak, de koelheid van het gras, de blauwgroene waterspiegel van de beek, zij komen, zonder dat zij ‘luministisch’ verantwoord zijn, volkomen tot hun recht. Dit is óók een wijze om

[p. 114]

het landschap weer te geven: de wijze der bedachtzame interpretatie. Bij Coninxloo geschiedt dit al in lichtelijk heroïschen zin, want hij neigt reeds over naar het barok. Zijn kunst is een emancipatie van die van Patinier en Bles, zoo goed als Otto Vaenius en Maarten de Vos een emancipatie op de eigenlijke Romanisten beteekenen; zonder daarom met Rubens nog op een lijn te staan.

Het verschiet met het kasteel en het dorp, met de verre bergen, is door Coninxloo gehouden in klare olijfbruine en grijsgroene tinten, alsof het gezien wordt door een bleek doorzichtig waas. Dit doet denken aan de techniek, waarmede Joos de Momper zijn achtergronden behandelt; maar Gilles werkt niet zoo breed, is meer precies en minder op den man af. De Momper, al werkte hij vaak met Fluweelen Brueghel samen, staat diens vader den Ouden Pieter nader dan de zoon zelf. Bij Coninxloo bepeurt men, in het zetten van zijn huisjes, het leiden van zijn wegjes, nog opmerkelijke herinneringen aan Joachim Patinier, zooals dat ook op 's meesters hoofdwerk: het landschap met de geschiedenis van Koning Midas (van 1588, te Dresden) het geval is. De figuren aldaar zijn van andere hand, zooals men weet.

De stoffage hier is kennelijk van de hand van den meester zelf en bestaat voornamelijk uit de drie pelgrims op den voorgrond. De andere figuren treden terug in de schaduwen. De meest linksche pelgrim, met uitgestrekten arm, draagt een rood kleed met koelgroenen mantel. Dit rood is de eenige bepaald levendige ‘noot’ in het schilderij. De twee andere pelgrims zijn gekleed in dofgroen, violet en matgeel.

Kenmerkend is de liefde voor zekere details: een vogel op een tak, een kikvorsch die in 't water springt. Zulke trekjes, die weder aan Patinier en aan zijn ‘keuvelende’ navolgers doen denken, worden ook op andere hoofdwerken, als het genoemde te Dresden en het boschlandschap met de jagers in de collectie Liechtenstein te Weenen, opgemerkt. Dit laatstgenoemde werk is van 1604, uit 's meesters laatste periode; het hier afgebeelde moet aanmerkelijk vroeger ontstaan zijn. Coninxloo werd in 1570 meester in het gilde te Antwerpen en verliet, als protestant, die stad toen zij in 1585 door Parma werd ingenomen. Tot 1595 leefde hij te Frankenthal en sedert te Amsterdam. Carel van Mander getuigde van hem: ‘om cort maecken en mijn meeninghe van zijn constighe wercken te segghen, soo weet ik dees tijdt geen beter landtschapmaker: en sie, dat in Hollandt zijn handelinghe seer begint naeghevolght te worden’. - Toch was het een andere ‘handelinghe’, welke er de overhand krijgen zou: die der meer onbevangen weergave, voorbereid door Isaias van de Velde en Averkamp, die

[p. 115]

GILLES VAN CONINXLOO: Landschap met Pelgrims.
(Verz. E. Marinucci, Rome).

[p. 116]

beiden, wat opvatting betreft, den Boeren Brueghel en een meester als Jacob Grimmer naderstaan. - Maar wie zal zeggen, dat Jacob Ruysdael zijn boomen en bosschen niet tot op zekere (aanmerkelijke) hoogte ‘bedachtzaam interpreteerde’? Hij is toch onze grootste landschapschilder? - En zal men Jan Both en zijn navolgers als ‘cerebrale knutselaars’ geringschatten? In hen vooral is het, dat de kunst van Coninxloo zich nader evolueert, en dat op onmiskenbaar fraaie wijze.

Men verwondere zich niet, dat het hier behandelde landschap van Gilles van Coninxloo op doek is geschilderd, al zou men wellicht paneel verwachten. Als van Mander de werken opsomt, die hij van den meester kent, spreekt hij van ‘eenen heerlijcken doek’, van ‘eenen schoonen doek’ en lager nog van ‘eenen grooten doek’. - De ‘schoone doek’, waarover wij hier spreken, is in zoo voortreffelijken staat van bewaring, dat het vermoedelijk zeer langen tijd, eeuwen wellicht, in Italië zich bevonden heeft. 't Klimaat conserveert hier de kunstwerken beter dan ten onzent het geval is.

Rome, Juli 1918.

G.J. HOOGEWERFF.