Onze Kunst. Jaargang 17

Boeken en tijdschriften

Christmas tales of Flandres, illustrated by Jean de Bosschere London, William Heinemann New-York, Dodd, Mead & co. [1917] price: 12 sh. 6 d. net.

Ik aarzel niet om dit boek te rangschikken onder de belangrijkste uitgaven, die onze kunst in de ballingschap heeft voortgebracht. De Bosschere kenden we sedert lang als een boekverluchter van verfijnden en zeer persoonlijken smaak; maar zeker heeft hij zich nooit zoo verrassend geopenbaard als in het werk, dat thans vóór ons ligt.

Ik wil maar al dadelijk zeggen, dat dit kinderboek zich vooral richt tot groote menschen. En namelijk de twaalf buiten tekst-

[p. 82]

platen in kleur zijn voor een kinder-oog te zeer ingewikkeld, te subtiel, te savant. Om indruk te maken op een kinderlijk gemoed, zijn primitiever middelen noodig, die de teekenaar zeker in zijn macht had, zooals uit verschillende tekst-illustraties blijkt, maar die hij hier niet verkoos aan te wenden.

Dit was, ongetwijfeld, zijn recht; overigens, hoeveel ‘kinderboeken’ zijn er niet minstens zoo aantrekkelijk (en profijtelijk) voor volwassenen, als voor kinderen? Men denke slechts aan de fabelen, die Lafontaine voor alle eeuwen in hun klassieken vorm geslepen heeft.

De Bosschere beschikt over een verbluffende verbeeldingskracht, en tevens over een gemak van werken, dat hem in staat stelt om de onwaarschijnlijkste visioenen in een picturaal aantrekkelijken vorm voor onze oogen te tooveren. Zijn teekenwijze is verfijnd en precies; hij weet te typeeren; hij weet een expressie, een houding, een gebaar te vatten. Door den vorm heen dringt hij door in het karakter, in de ziel zijner figuren. Hij teekent geen gekleede poppetjes: hij teekent hartstocht, begeerte, hoovaardigheid, geslepenheid - alle zonden, en soms ook eenige deugden, - alle duivels, en soms ook eenige engelen; de hel is overigens in alle tijden pittoresker geweest dan de hemel; vraag het maar aan Dante of aan Hieronymus Bosch.

Het valt niet moeilijk om in De Bosschere's teekeningen invloeden te ontdekken: Bosch en Brueghel in de eerste plaats; maar ook Perzische en Vlaamsche miniaturisten (Getijboek van Chantilly), Japansche prentsnijders en Florentijnsche fresco-schilders, en, over Callot heen, modernen als Ensor, Beardsley, Rackham en zelfs Duitschers van den Simplicissimus groep. Maar wie meent met dergelijke verwijzingen De Bosschere's kunst te karakteriseeren, vergist zich. Naar illustere voorbeelden, neemt hij zijn goed waar hij het vindt, maar hij maakt het wel degelijk tot het zijne. Zijn persoonlijkheid treedt steeds naar voren, boven de meest patente ontleeningen uit. Die persoonlijkheid is ingewikkeld, fijn bewerktuigd en hoogst gevoelig, tot het hyper sensitieve toe; zijne sensualiteit schept behagen in zeldzame raffinementen van vorm en kleur; zijne fantazie vermeit zich in beangstigende hallucinaties. Men moge voor die persoonlijkheid sympathie gevoelen of niet; zij valt niet te negeeren; men heeft er rekening mee te houden, ze bestaat in de hedendaagsche Belgische kunst, naast die van een Rops, een Doudelet, een Henry de Groux.

Behalve de twaalf kleur-platen, die ik hooger vermeldde, bevat het boek verscheiden groote teekeningen in zwart-en-geel en een honderdtal kleinere tekst-illustraties. Opvallend is het verschil tusschen de kleuren-platen en de overige teekeningen; niet enkel een verschil, dat noodzakelijker wijze voortvloeit uit de reproductie-techniek, maar een verschil in geest en opvatting. De kleur-platen zijn veel meer bestudeerd en verzorgd; in de andere illustraties begaat de teekenaar herhaaldelijk niet te verantwoorden slordigheden. Bovendien krijgt eenzelfde personage in een zwarte prent soms een geheel ander karakter dan in een kleur-plaat, wat voor een kinderboek fataal is. Hiermede bedoel ik geenszins dat de zwart-en-wit of zwart-en-geel platen in hun geheel inferieur zijn aan de kleurplaten: ze zijn ànders, en soms beter, d.w.z. bevattelijker voor een kind; maar door dit verschil in karakter wordt de eenheid verstoord, die in de eerste plaats van een boek geëischt moet worden, wanneer het als zoodanig een kunstwerk wil zijn.

Het is in dit tijdschrift niet de plaats, om over den tekst van deze uitgave uit te weiden; maar toch kan ik moeilijk nalaten om er een woord over te zeggen. Het is wel een vreemde gewaarwording om de vertelselkens waar wij mee opgegroeid zijn, hier in een Engelsch kleedje weer te vinden. Dat ze bij deze overzetting gewonnen hebben, was natuurlijk niet te verwachten. De titel alleen zegt al genoeg: in Engeland moesten het noodzakelijk Christmas Tales worden, al hebben ze in ons Vlaamsch gemoed met Kerstmis niets te maken. En zoo ging ook zeer veel van den geest en het zout dezer vertellingen verloren. In een voorwoord lezen we de bevreemdende mededeeling, dat ‘these tales occupy for the Flemish the place nursery rhymes take in England.’ Wij dachten, dat Engeland óók zijn ‘tales’ bezat, en weten in ieder geval, dat wij onze eigen ‘nursery rhymes’ hebben. Dat zijn twee verschillende zaken, en de eene nemen geenszins de plaats van de andere in,

[p. 83]

noch in Engeland, noch in Vlaanderen. Als bronnen worden gemeld ‘Zoo vertellen de Vlamingen’ van ‘Messrs. Demont and Decock’ (sic) en het ‘Brabantsch Segenboak’ (bedoeld wordt: Sagenboek!) van ‘J. Teiclinck’ (sic). Wat meer respect voor onze taal en onze schrijvers in een boek, dat zijn stof daaraan ontleent, ware niet misplaatst geweest.

La guerre et les oeuvres d'art en Belgique 1914-1916 Par le baron H. Kervyn de Lettenhove Bruxelles et Paris, G. van Oest & c^ie, editeurs 1917 prix: 4 francs (majoration temporaire de 20%).

Het is uiteraard zeer lastig om zich, van buiten af, een nauwkeurig en volledig denkbeeld te vormen van de verwoestingen door den oorlog in België aangericht. Zoo kan men b.v. weten, dat die of die kerk gebombardeerd werd, dat het dak in vlammen opging, dat er gewelven instortten, maar er valt, zonder een onderzoek ter plaatse, niet na te gaan tot welke onderdeden de vernieling zich uitstrekte, welke kunstwerken gespaard bleven, dan wel geheel of gedeeltelijk ten onder gingen. De documentatie waarover wij beschikken is in dit opzicht noodzakelijk gebrekkig; overgebrachte berichten zijn soms tegenstrijdig of onbetrouwbaar. Maar één feit blijft als een paal boven water staan: de verwoesting is verschrikkelijk!

Niet enkel de verwoesting, die een onvermijdelijk gevolg is van krijgsverrichtingen, maar ook de gewilde, berekende, systematische verwoesting, die ons de akeligste bladzijden uit de wereldgeschiedenis met kleuren en geuren voor oogen brengt, en de daders voor alle eeuwen als een schandvlek op het voorhoofd zal branden.

Baron Kervyn, de bekende mede inrichter der tentoonstellingen van Primitieven te Brugge en van 17^e-eeuwsche kunst te Brussel, heeft de moeilijke taak aanvaard om een overzicht dezer verwoestingen te geven. Aan de hand van gegevens, die voortaan historisch zijn, volgt hij den opmarsch der troepen ‘op wier spoor geen gras meer groeit’... En achtereenvolgens aanschouwen wij de desolatie te Hervé, Visé, Tamines, Dinant, Aerschot, Leuven, Lier, Mechelen, Dendermonde, en eindelijk te Ieperen, Dixmuiden, Nieuwpoort, Veurne... Het relaas dat hij geeft van de overrompeling en de daarmee gepaard gaande wandaden bevat natuurlijk niets nieuws. Deze beschamende feiten zijn nu eenmaal bewezen door onbetwistbare en boven alle verdenking verheven getuigenissen. Maar hij gaat na hoe onze kunstschatten hieronder hebben geleden, en ondanks de groote bezwaren waarop wij hooger doelden, is hij er in geslaagd daarvan een aangrijpend beeld te geven. Hon derd-drie-en-twintig afbeeldingen van geteisterde monumenten en kunstwerken worden ons voorgelegd, deels in hun oorspronkelijken luister, deels in hun tegenwoordigen, vaak geheel onkennelijken toestand; de waarde van het vernielde wordt in het licht gesteld, en andermaal een afstraffing gegeven aan hen, die cynisch durfden beweren, dat de schade, in kunstopzicht, eigenlijk nog zoo groot niet is...

Niet slechts als een aanklacht tegen de schuldigen heeft dit boek dus zijne waarde, maar ook als een weemoedige herinnering aan het vele schoone, dat ten onder is gegaan. Aan de nagedachtenis van zijn zoon, die als 19-jarig vrijwilliger aan den Yzer gevallen is, wijdde de auteur zijn boek. Ons is het, in de ballingschap, een droevig aandenken aan ons zwaar beproefde land.

Pictures of ruined Belgium Visions de la Belgiqe détruite Twenty-two pen and ink sketches drawn on the spot by Louis Berden The french text by Georges Verdavaine, founded on the official reports the translation by J. Lewis May London John Lane, the bodley head. New-York: John Lane Company. mcmxvii price: 7 shillings 6 pence net

Dit tijdschrift is de plaats niet, om tekst en strekking dezer uitgave te beoordeelen; alleen de teekeningen van den Heer Louis Berden komen hiervoor in aanmerking. De Heer Louis Berden is architect; men weet hoe koud en geesteloos men onze architecten leert teekenen; hunne teekeningen ruiken naar calkeerpapier; zij verraden een hand,

[p. 84]

die verslaafd is aan passer en winkelhaak. Wat zou men onze bouwkunst een dienst bewijzen, door de jongens op de Akademie dit gereedschap af te nemen, en hen te leeren zien, in plaats van hen jaar aan jaar te bekwamen in de myope kunst van ‘lijntjentrek.’ De teekeningen van den Heer Berden verheffen zich niet boven het gewone atelierwerk van een negentiend'-eeuwsch architect. Hunne documentaire waarde willen wij niet betwisten; hunne kunstwaarde is nul.

Een opmerking echter: deze teekeningen worden ons voorgelegd als ‘drawn on the spot’. Waar dit zoo formeel op den titel verzekerd wordt, hebben wij natuurlijk het recht niet, dit zonder meer te betwijfelen. Maar hoe kan men dan de verregaande overeenkomst verklaren tusschen deze teekeningen en een aantal fotografieën van de verwoeste plaatsen, die men o.a. in geïllustreerde bladen afgebeeld vindt? Een ieder, die het onderscheid kent tusschen een stadsbeeld op ons netvlies en hetzelfde beeld op een negatief, moet gewaarworden dat deze teekeningen veel meer doen denken aan het werk van het objectief, dan van het menschelijk oog. De aap komt uit de mouw op p. XVII van de inleiding; daar lezen we dat de teekenaar ‘took bis stand amid the ruins of our cities, amid the débris of our historic buildings, braving the edicts of the Huns, and photographed the monuments of the Past which they had razed to the ground but could not obliterate, and on these irrefragable documents he has founded drawings as moving as they are true to the principles of Art’. Best; maar dan hadden die ons niet moeten voorgelegd worden als ‘drawn on the spot’. België's rekwisitorium tegen Duitschland is verpletterend genoeg, om zulke halfslachtige argumentatie te kunnen missen.

P.B.