Onze Kunst. Jaargang 17

Boeken en tijdschriften

L. van der Swaelmen. préliminaires d'art civique, mis en relation avec le cas clinique de la Belgique. leyde, A.W. Sijthoff, 1916.

Dit boek omvat een uitgebreid programma tot den bouw, de herstelling, de vergrooting van moderne steden. Als bijlage bevat het de lezing van H.V. Lanchester: ‘Civic development Survey’ en het zeer uitvoerig ontwerp eener encyclopaedie van stedenbouw en burgerlijke bouwkunde, die het mogelijk maakt alle noodige inlichtingen te verzamelen en te rangschikken tot het oplossen der vraagstukken, welke het heropbouwen en uitbreiden der Belgische steden en dorpen medebrengt.

Het eerste gedeelte van het boek bevat de theoretische ideeën van den schrijver, over de thans zoo boeiende kwestie van de opvatting eener stad als een geheel, samengesteld uit bebouwde zoowel als uit open ruimten, uit gebouwen en parken die doeltreffend en harmonisch zijn verdeeld.

Het verlangen tot een kunstzinnige opvatting van het plan zelve der steden, in plaats van de willekeurige groepeering van bouwsels in de groote moderne agglomeraties - een verlangen dat zich bij de hedendaagsche bouwmeesters sterker en sterker doet gelden - is slechts een der uitingen van het streven der geesten naar een samenleving, die niet langer het gevolg zou zijn van den strijd van ont-

[p. 27]

ketende begeerten, maar zedelijke banden zou erkennen, en de ongebreidelde naijver der belangzucht niet als eenigen leiddraad zou volgen. Wat mij betreft geloof ik, dat het problema van kunstzinnige opvatting van het bouwplan der steden slechts zal kunnen opgelost worden wanneer er weer steden bestaan, gemeenten die een gemeenschappelijke ziel bezitten, en niet eenvoudige opeenhoopingen van gebouwen. De steden der oudheid, de gemeenten der middeleeuwen vormden een geheel, een zedelijke en stoffelijke eenheid. Onze steden zijn niet anders meer dan een chaos van gebouwen, samenraapsels van woonhuizen; zij groeien on-organisch voort, als olievlekken, en veeleer volgens den willekeur der bouw-speculanten dan naar de eischen der bevolking.

VLAAMSCH MEESTER, OMSTREEKS 1510: Mansportret.
(Mauritshuis, Den Haag).

De kwestie is dus, volgens mij niet actueel, wat niet beteekent dat men niet beproeven kan om haar voor de toekomst op te lossen, maar dan op voorwaarde van haar te behandelen, los van het tegenwoordige, en door b.v. in het centrum van de stad een Volkshuis te plaatsen, naast gebouwen van samenwerkende maatschappijen, openbare bibliotheken, vergaderzalen, welke de ziel eener stad zouden kunnen uitmaken, zooals weleer een stadhuis of een kerk, - en niet een Beurs, welke nooit anders zal zijn dan het zinnebeeld der uitbuiting der menigte ten voordeele van enkelen.

Na aldus, uit de algemeene beschouwingen

[p. 28]

van den schrijver, alles te hebben verwijderd wat mij vasten grond schijnt te missen, gevoel ik mij beter op mijn gemak om zonder voorbehoud lof te spreken over zijne ideeën omtrent behoud en wederopbouw van oude steden. Volgens hem moet men zich niet vergenoegen met monumenten te bewaren, door ze af te zonderen als museumstukken, maar men moet zooveel mogelijk de karakteristieke gebouwencomplexen in stand houden, welke deze monumenten omlijsten of die belangrijk zijn in het opzicht van burgerlijke bouwkunde. Met volle recht critiseert hij, in dien geest, de afbraak van den Berg van 't Hof te Brussel, die een der meest eigenaardige verkeerswegen dier stad heeft verminkt. Met meer reden nog komt hij op tegen het gevaar van zekere ‘herstellingen’ zooals de aanbouw der Halle van Mechelen, welke de harmonie en het karakter van het gebouw zelve totaal verstoort - herstellingen, die onder het voorwendsel van wetenschappelijke beoefening der oudheidkunde hetzelfde uitwerksel hebben in vredestijd, als de bommen in den oorlog.

Zeer terecht merkt hij op, dat de innerlijke harmonie der verhoudingen, der massa's, der rythmen, der vormen, der kleuren, der bouwstoffen, heel wat meer te beteekenen heeft dan de overeenstemming der stijlen. Men zou menig voorbeeld kunnen aanhalen van zeer schoone bouwcomplexen, samengesteld uit elementen van verschillende tijdperken, die een indruk van eenheid en harmonie geven, zonder dat hunne ontwerpers zich in het minst bekommerd hebben om archeologische nauwkeurigheid. Wanneer men genoodzaakt is dergelijke bouwwerken uit te breiden is het veel beter nieuw werk te maken, dat bij het algemeene karakter past, dan om namaak-oud te willen voortbrengen, waarin niet meer ziel zit dan in een leerlingenkopie.

De leidende gedachten van Van der Swaelmen zijn die van vele jongere architecten. Zij hebben tot grondslag wat ik de leerstelling der ‘functioneele’, ‘organische’ kunst zou kunnen noemen - een op zichzelf uitstekend princiep, dat echter door dik en dun wordt doorgedreven, vooral bij wijze van reactie tegen de willekeurige versiering, en waarvan de meest verstokte aanhangers soms vrij droge en dorre toepassingen geven.

De schrijver hecht ook, met de jonge school, veel belang aan het aanbrengen van open ruimten in de steden, op zoodanige wijze dat tevens aan de eischen der praktijk en der schoonheid worde voldaan; en het is vooral in Engeland dat hij er de beste voorbeelden van vindt. De verwezenlijking der hoogst gezonde denkbeelden welke hij te dien opzichte ontwikkelt, zal, vrees ik, in vele gevallen belemmerd worden door de on-maatschappelijke kracht der bouwspeculatie (zooals dit te Parijs het geval is met de steeds hangende kwestie der open ruimten uit te sparen op de terreinen der oude vestingwerken).

En ik ben overtuigd dat, ongelukkiglijk, de beste bedoelingen der architecten, scheppers van grootsche ontwerpen tot stedenbouw, voortdurend schipbreuk zullen lijden op bezwaren van dien aard - tenzij diepe wijzigingen in de huidige maatschappelijke toestanden mochten tot stand komen.

J. MESNIL.