Onze Kunst. Jaargang 16

[p. 156]

Ons aandeel in de ‘Vedute di Roma’
(Slot)⁽¹⁾

In Bartoli's boek⁽²⁾ staan de archeologische en topographische belangrijkheid vooraan en beginnen wij onze Romeinsche reis opnieuw daar ongeveer, waar Egger ons gelaten heeft, met een prent van Cock uit zijne reeks: ‘Praecipua romanae antiquitatis monumenta’, in Antwerpen in het jaar 1551 uitgegeven. Het kundig oog van den verzamelaar dezer reproducties herkende in het midden van de prent een van die beminnenswaardige, en in sommige gevallen batige, fouten door de meesters uit den ouden tijd moedwillig begaan. Cock heeft er een gebouwtje heelemaal in omgedraaid, omdat hij voor de compositie een interessant centraal geval noodig had; en daaraan hebben wij nu de voorstelling van het kort na hem neergehaalde basiliekje van Ss. Sergio e Bacco te danken. De volgende prent van denzelfden meesier, met een ander gezicht op het Forum, noemt Bartoli buitengewoon belangrijk, o.a. om den, 1615 geheel gewijzigden, gevel van Santa Maria Nuova en de overblijfselen van de Middeleeuwsche versterkingen van den Palatijn. Eene teekening van Gaspar van Wittel geeft ons een juist denkbeeld hoe het Forum er voor de opgravingen, die met de negentiende eeuw beginnen, uitzag. Cock is weer van belang voor den ouden gevel van de kerk Ss. Cosma e Damiano, terwijl de laatste kolom van de basiliek van Constantijn er nog behoorlijk op haar plaatsstaat, die zij in het begin van de zeventiende eeuw voor het plein van de Liberiaansche titulair kerk zou verwisselen.

Door een keurige teekening naar het Colosseum in rood krijt

(1) Zie Onze Kunst, Deel XXXII, blz. 101 (October 1917).

(2) Cento Vedute di Roma antica, raccolte e illustrate da Alfonso Bartoli, Firenze, fratelli Alinari editori, 1911.

[p. 157]

maken wij het eerst kennis met het schetsboek van Cornelis Poelenburg, nu in de Uffizj in Florence, dat Bartoli verder rijkelijk gebruikt voor de bouwvallen van den Palatijn, die onze sympathieke meester met zorg en goed verstand van klassieke en romaneske bekoring afbeeldde.

CORNELIS POELENBURG: Het Colosseum.
Uit Poelenburg's schetsboek: Uffizi, Florence (naar Bartoli, Cento Vedute, no. XXXI).

Bartoli's nummer XXII: Anonymus van de zestiende eeuw, zou een Pieter Brenghel kunnen zijn. Dat is tenminste de naam, die op den eersten aanblik opkomt, hetgeen wel eens een criterium is voor het herkennen van teekeningen. Ik zou het voorgaande nummer aan Cock willen teruggeven. Het is een prent uit het boek van Scamozzi, Antichità di Roma, 1583, waarin al de prenten geteekend Pittoni, en gedateerd 1581 kopieën van oudere prenten van anderen zijn (daaronder door Bartoli 26 stuks van Cock herkend) niet eens à contrepartie gegraveerd en dus een faliekant ‘Roma antica’ opleverend. Bartoli herstelde die fout in de onderhavige prent, die er toch zeer naar Cock's werk uitziet, en o.a. eene voorstelling van Santa Lucia in Settizonio bevat, die naar de Italianen het zoo aardig kunnen uitdrukken: ‘meer eenig dan zeldzaam’, is. Voor het Septizonium zelf geeft ook Bartoli de twee teekeningen van Heemskerk en het volgend belangrijk getuigenis, dat van iemand komt die onder zijne vele uitmuntende topographische studies bizonder werk van dit monument gemaakt heeft: ‘...fra tutte le rap-

[p. 158]

presentazioni che finora conosciamo, bellissime sono queste due dell' Heemskerck, che qui si riproducono: nella prima il Settizonio è rappresentato di fronte, nell' altra esso presenta la fronte e il fianco settentrionale. Per tale riguardo questo secondo disegno è un documento unico ed importantissimo, perchè nessun altro disegno, schizzo e incisione rappresenta il fianco del Settizonio. L'uno e l'altro disegno sono condotti con squisito senso d'arte e con scrupolosa fedeltà, così che fanno bene distinguere l'originale architettura classica e le medievali misere strutture ad essa mescolatesi. Di più mettono in evidenza lo stato fatiscente del monumento e in qualche modo giustificano la demolizione, che mezzo secolo dopo ne fece eseguire Sisto V da Domenico Fontana per adoperarne il materiale per la cappella sistina di S. Maria Maggiore, il portone della Cancelleria, il palazzo del Laterano, l'obelisco di Piazza del Popolo, la chiesa di S. Girolamo e molte altre fabbriche di Roma’.

Een zeer leerzame prent van Cock stelt ons een hoek van Rome voor, die sedert groote wijzigingen heeft ondergaan, tusschen den nog bestaanden: ‘Arco di Pantano’ (Forum van Nerva) en: ‘Tor de' Conti’. Wij vinden hier de kolommen van den tempel van Minerva nog op haar plaats, die in 1606 de fontein van Paulus V op den Janiculus zouden gaan versieren, en den: ‘arcus Aureus’, later afgebroken, die ook nog op een van de fresco's van de Vaticaansche Bibliotheek voorkomt. Deze prent van Cock zal zeker nog van nut zijn, als de geniale directeur-generaal van Schoone Kunsten en Archeologie in Italië: Corrado Ricci, zijn grootsch plan voor de blootlegging der keizer-fora kan uitvoeren; en ook de andere prent, met het Forum van Trajanus, die Bartoli een van de mooiste ‘vedute’ noemt, die in de 16de eeuw gemaakt zijn.

Het Pantheon is hier ook door een Nederlander, Lieven Cruyl, wiens verdiensten alsmede door Egger in het licht gesteld worden, afgebeeld. Deze meester, van wien Gaspar van Wittel geleerd mag hebben, had oog voor het typische Romeinsche straatleven, als een Stefano della Bella of Israel Silvestre: pelgrims, bedelaars, karrevoerders, en statige karossen in dit middelpunt van het winkelend Rome, alleen wat te tooneelmatig, zelfs voor een Romeinsche werkelijkheid.

Aan Hendrik van Cleve, wiens panorama van Rome wij in eene uitstekende reproductie in den tekst der inleiding van Bartoli ingelascht vinden, komt het voorrecht toe in een prent de zeldzame voorstelling van de nog in zijn tijd voortgezette spelen van den Monte Testaccio bewaard te hebben. Hij had blijkbaar smaak voor volksspelen, want

[p. 159]

zijn prent van het plein voor palazzo Farnese, die ik hier geef, stelt een stierengevecht voor, als daar reeds aan een pontificaat, een tijd voorheen, een Spaansche tint toegevoegd hadden.

HENDRIK VAN CLEVE: Stierengevecht vóór het Palazzo Farnese te Rome.
(Prent uit een reeks uitgegeven door Phil. Galle).

Van Heemskerk nog de - reeds in mijn: Sixtine Rome, London-New-York, 1911, dat ik met voorkeur, waar mogelijk, met werk van landgenooten verluchtte, gereproduceerde - zoogenaamde: ‘Trophaeën van Marius’, met het beeldwerk nog op de oorspronkelijke plaats, hetwelk onder Sixtus V de balustrade van het Kapitool-plein ging versieren.

Een zeer Romeinsch gezicht is de prent uit: Herman van Swanevelt, Veues dedans et dehors Rome, 1653. Een machtige apsis uit de Baden van Diocletianus, met de eenvoudigste dakpannen gedekt, wat betreft de gebouwen nevens den kloek in de lucht zwevenden, met Zuidelijke gewassen begroeiden boog. In kalme tegenstelling met de grootsche ruïnes het uitgewerkt romanesk geval van eene soep-bedeeling aan armlastigen en pelgrims aan de poort naar het binnen de bouwvallen huizende klooster. Swanevelt had den rechten smaak, ook in andere van zijne ‘vedute’ bewezen, voor het veelzijdig Rome en wist zijne tafereelen te stoffeeren zonder overlading en te vermijden, dat het bijwerk op het eigenlijk onderwerp zou drukken. Tot een onge-

[p. 160]

dachte tragiek rijst het in zijn ets van den: ‘Muro Torto’, het reeds genoemd stuk muur aan de fundamenten van den Pincio, waar, zooals Bartoli het zoo treffend uitdrukt: ‘Tutta la località vicina, durante il medio evo, fu piena di spaventose leggende Neroniane’. Hij vermoedt, dat het daarom in de Middeleeuwen al in slechten naam kwam en als begraafplaats voor prostituèes werd gebruikt. Terecht zegt hij, dat de prent van Swanevelt bewijst, dat het deze usantie in de XVIIde eeuw werd voortgezet. Ik kan er uit een criminalistisch handboek van dezelfde eeuw een wreede plaats bij aanhalen, met heel wat minder deemoed, dan onze kunstenaar in het somber gebeuren gebracht heeft.⁽¹⁾

Op elkaar volgen teekeningen van twee meesters, die in het laatst van de zeventiende eeuw een hoog ontwikkeld gevoel voor de bekoring van Rome tot uitingen van kunst hebben weten te brengen: Gaspar van Wittel, onze landgenoot, en de Italiaan: Giovan Francesco Grimaldi. De eerste met een welgekozen teekening (ontwerp voor een schilderijtje, als er o.a. een aantal van zijne hand in de Kapitolijnsche Pinacotheek zijn) met een voor de geschiedenis van Rome zelf niet onbelangrijke afbeelding van de sedert afgebroken gevangenis van Tor di Nona; niet lang voor deze schets gemaakt werd had daar een ander Nederlander van geboorte: Dirk van Ameiden, een uitmuntend publicist uit dien tijd, droevige dagen van onverdiende hechtenis doorgemaakt.

Eenige voortreffelijke teekeningen, uit Cornelis van Poelenburg's schetsboek, zeer kloek en toch met dat gladde van zijn op de Italiaansche kunst en beschaving van het eeuwbegin gegrondveste schilderwerk, besluiten het boek van Bartoli, dat als een sieraad in elk Nederlandsch prentenkabinet hoort te staan.

Hermanin's boek⁽²⁾ prent ons met eene teekening van Heemskerk:

(1) Io. Baptistae Scanaroli Mutinensis Sidoniorum Episcopi de Visitatione Carceratorum libri tres ... Romae, Typis Reverendae Camerae Apostolicae, Anno Iubilaei M.DC.LXXV, p. 36: ‘... sicuti cadavera eorum, qui Rempublicam virtutibus exornarunt, cives honore prosequuntur... Itaque quoque illorum, qui dum viverent, male de Repub. meriti sunt cadavera ignominia notantur... Hinc est quod meretricum cadavera Ecclesiastica priventur sepultura... Romae vero ut transeat in exemplum, cadavera decedentium in statu peccati publice portantur absque lumine & cruce per medium postribuli extra urbem sepelienda in loco profano, quem Muro torto, vulgo nominamus, ubi leguntur illa verba sacrae Scripturae: Ducunt in bonis dies suos, & in puncto ad inferna descendunt. Hoe spectaculum incutere consuevit caeteris meretricibus timorem eiusmodi, ut non desint quae qualibet vice reducantur ad poenitentiam: immo sola recordatio tantae ignominiae, quam post mortem passurae sunt, plerasque adeo perterrefacit, ut resipiscant.’

(2) Die Stadt Rom im 15. und 16. Jahrhundert, 52 Ansichten, ausgewählt und mit Erläuterungen versehen von Federico Hermanin, Leipzig, 1911, Verlag von E.A. Seemann.
Dezelfde auteur heeft een andere publicatie verzorgd, en van eene voortreffelijk geschreven inleiding voorzien, die wel niet zoo dadelijk onder de ‘vedute di Roma’ hoort, maar toch in dit verband dient vermeld te worden: Federico Hermanin, Incisioni e disegni. I. La Campagna Romana nelle acqueforti degli olandesi e dei fiamminghi del secolo decimosettimo, Roma, Domenico Anderson, editore, M.CM.XII. Hier ziet men in een album van heerlijke reproducties, zooals een kunstenaar in het vak als Anderson ze kan maken, wat onze Nederlandsche meesters: Jan Fyth, Jan Both, Nicolaas Berchem, Karel Dujardin, Pieter van Laer, Herman van Swanevelt, Jan van Noordt, Bartholomeus Breenberg met hun etsnaald van het Romeinsche landschap hebben weten te maken. Het rondt hetgeen ons in de andere werken geschonken wordt behagelijk af en vereenigt een aantal uitgelezen etsen, die men zich anders in de portefeuilles der prentenkabinetten moet gaan zoeken, in een buitengemeen smaakvol samenhangend geheel, dat een goede kern zou vormen voor eene tentoonstelling van het Italiaansche landschap in de Nederlandsche prentkunst.
Het werk legt een getuigenis af van wat men in Italië, ook uit waardeering voor onze kunstenaars, in reproductie tot stand kan brengen, terwijl eene vertaling van de inleiding, welke volkomen den aesthetischen indruk weergeeft dien een hoogontwikkeld Italiaan van onze kunst rakende zijn land ontvangt, een royale bijdrage tot onze kunstgeschiedenis genoemd zou kunnen worden.

[p. 161]

de Riviergoden van het Kapitool, nog eens in gedachten hoe vroeg de Nederlandsche meesters reeds van beteekenis zijn, als betrouwbare afbeelders van wat een zeventiende-eeuwsch boek noemt en tot zijn titel verheft: ‘Roma in ogni stato’. Er is daar trouwens nog een andere teekening van denzelfde, die zeker voorkomt in de uitgave van Huelsen en Egger; en een mooi-besloten afbeelding van het Pantheon, en er zijn andere die wij reeds uit Bartoli kennen.

ALÒ GIOVANNOLI: Het Pantheon.
(Naar Bartoli, cento Vedute, no. XLVIII).

Ter vergelijking met de voortbrengselen der Nederlandsche plaatkunstenaars in Rome zijn een paar etsen van Etienne du Pérac zeer dienstig. De Franschman heeft ongetwijfeld het werk van Cock, mis-

[p. 162]

schien ook dat van Hendrik van Cleve gekend en gebruikt en in het oblong formaat gehouden, dat voor dergelijke albums o.a. zal aangenomen zijn naar het voorbeeld van onze meesters van het burijn en de etsnaald. Het vreemdste product: de verzameling etsen van Alò Giovannoli, uit de eerste jaren van de XVIIde eeuw, met een mengsel van klassieke en Christelijke archeologie als doeleinden, toont nog den invloed van de oudere voorbeelden, misschien door bemiddeling van de toen zeer nieuwe albums van Sadeler, die thans nog van de bijna uitgeputte koperen platen der voormalige Apostolische prentendrukkerij gewonnen worden.

Willem van Nieuwlandt is hier met een van zijn beste prenten naar Rome: de zoogenaamde Toren van Nero, en omgeving, zeer typisch voor zijn werk, dat een bijna tot leegte geworden verlatenheid toch als een motief aandurft.

Van Cock vooral een van die pikante gezichten op het Colosseum, met een dreigend stuk muur, die soms ook bij onze meesters in Italië het Barocco met zijn gewaagde tegenstellingen als een voorgevoel doen doorkomen.⁽¹⁾

Ook al is procentsgewijze het aandeel van onze landgenooten in deze uitstekend uitgevoerde verzameling reproducties kleiner dan in de andere, zoo geeft zij ons veel stof ter vergelijking en kan dienen om naar voren te brengen, wat ik nog beloofde aan te stippen: de beteekenis van onze kunstenaars in een groot en weldoordacht ondernemen: aan Rome, als leermiddel en voorbeeld, over de toenmalige beschaafde wereld de welverdiende bekendheid te geven.

In aansluiting aan mijne opmerking zoo juist over Cock dient

(1) Het is niet onaardig eenige voorbeelden aan te halen van hoe de Nederlanden kennis droegen van Italië. Uit het eerste stuk van de zestiende eeuw hebben wij bijvoorbeeld Geldenhauer in zijne Collectanea, in de uitgave van het Historisch Genootschap te Utrecht, p. 240. waar hij spreekt van schilderijen: ‘... quales vix ipsam Italiam habere crediderim’. Om het jaar 1530 wordt, volgens: Bibliotheca Belgica, I, op het woord: ‘Anzegging’, in onze landen gedrukt eene: ‘courante nouvelle’ over de overstrooming van den Tiber, en in dezelfde rijke bron voor de beschavingsgeschiedenis, treffen wij, voor het jaar 1542, en op het woord: ‘Aertbevinghen’ vermeld eene vertaling uit het Duitsch van een bericht over zulk een ramp in Scarperia (tusschen Florence en Bologna).
Als tusschenvoegsel mogen hier de gedichten van Janus Secundus op Alciatus en Giovius, en dat, niet gelijktijdige, van Nicolaus Stoppius, op den dood van Bembo genoemd worden. Dit laatste komt voor, p. 367, in de 1614 te Frankfort gedrukte: Deliciae poel. belg., dat meer over Renaissance en Italiaanschen invloed bevat, als p. 230 een gedicht van Janus Secundus: ‘in imaginem Herculis Cupidinis gestantis’; p. 242 ‘Caesareum triumphum Bononiensem ah Nic. Hogenbergo sculptum’; p. 253: ‘in Venerem Cnidiam; in Veneris statuam’; en, p. 395, een gedicht van Levinus Torrentius aan eenen Italiaan, dat begint: ‘Ingens gloria gentis...’
Rome van de Nederlanden uit bekeken vindt men in den: ‘Julius Caesar’ van Hubertus Goltzius, 1563 in Brugge uitgegeven - waarvan de Biblioteca Casanatense in Rome het exemplaar uit de boekenverzameling van Goltzius' beroemden Italiaanschen tijdgenoot, den archeoloog Fulvio Orsini bezit - in de verschillende opdrachtverzen. Daar wordt trouwens ook in den brief aan Joannes Sambucius getuigd van den roep, dien Goltzius in Italië genoot. Den interessanten internationalen kring van geleerden, tot wie G. in betrekking stond, leeren wij kennen uit de achter zijn: ‘C. Julii Caesaris vita et res gestae’, afgedrukte: ‘Epistola ad eos, quorum opera et studio auctor se adiutum agnoscit, cum eorum nomenclatura et catalogo,’ waarin hij ook nog eens over Rome te spreken komt. De lijst, in den vorm van een ‘itinerarium’, is zeer belangrijk. Wij vinden daarin o.a. dat hij, in Antwerpen, vòòr 1556, gekend heeft eenen Hieronymus de Dada, Italus, Lucensis; in Brussel: Stephanus Winandus Pighius; in Luik: Lambert Lombaerdts; in Breda: de erven van den Italiaanschen schilder: Vincidore; in Brugge een Italiaanschen geletterde: Jacobus Cruquius, uit Messina afkomstig. Gedurende de reis die hij, Golzius, in November 1558 te Brugge aanvaardde, waar hij in 1569 terugkeerde, ontmoette hij in Augsburg zijnen landgenoot: Samuel Quickelberg, wiens buitengewone beteekenis voor het Europeesche bibliotheek- en museum-wezen ons door den Münchener geleerde Dr. Hartig nader aangetoond zal worden.

[p. 163]

gezegd, dat zij in die beweging niet maar hun plaatsje innamen, doch naar eigen trant meededen en zelfs vooruit konden voelen hetgeen als naaste ontwikkeling moest komen.

Die vasthoudendheid en dat bewustzijn en die open blik zijn toch zeer van onze kunstenaars. Het zou ons prettig aandoen het weer eens te kunnen opmerken, indien dit genoegen niet met wat meewarigheid tegenover ons zelf vermengd wierd. Wij kunnen toch het gevoel niet van ons afzetten, als wij ons behoorlijk met de hier besproken uitgaven hebben beziggehouden, dat wij als Nederlanders wel wat meer erkentelijkheid hadden kunnen toonen, het niet geheel aan buitenlanders hadden mogen overlaten ook deze provincie van onze kunstgeschiedenis, waar zij aan het groote gebied der algemeene historie grenst, te bezetten⁽¹⁾. Te minder zijn wij te verontschuldigen, met al

(1) Ik besloot, in Mei 1903 in Rome een artikel over Iconografie van Rome, eene bespreking van G.B. de Rossi, le piante icnografiche e prospettiche di Roma, in: ‘De Nederlandsche Spectator’, no. 22 van dat jaar, met den wensch voor een: ‘platen-atlas, een verzameling van reproducties van prenten, die eene Nederlandsche onderneming zou kunnen zijn; daar wij uit de XVIde eeuw door onze kunstenaars, die Rome uitbeeldden: Cock, Coornhert, Heemskerk, Bos, Goltzius, Collaert en nog anderen dat recht op Rome hebben.’
De mogelijkheid bestaat nog altijd, vooral wanneer wij behalve prenten, ook schilderijen en teekeningen in onze belangstelling willen opnemen, in te halen hetgeen wij verzuimd hebben. Wij zouden dan het gebied moeten verruimen en ons niet alleen en strikt aan Rome en naaste omgeving houden, maar aan heel Italië wat trachten terug te geven van hetgeen onze kunstenaars daar gehaald hadden, met bijvoorbeeld eene nauwkeurige revisie van het werk van Hoefnagel, Goltzius, Cort, de Visschers, de Sadelers, van Winghen, om eerst bij de zestiende eeuw te blijven.
Het een en ander vindt men hier in de illustraties van dat artikel, als de prent van Paulus Bril met eene zeer nauwkeurige voorstelling van de kerk Santa Maria del Popolo; nog een prent van denzelfden Bril met een kostelijk denkbeeld van eene Romeinsche villa in den stijl der villa Medicis - zooals Sebastiaan Vrancsz die meer mondain bewerkte in zijn schilderij in het museum te Napels - en eene teekening van Bril, door en door Romeinsch, naar het Forum van Trajanus.
Ik nam ook het schilderij naar het Forum Romanum op, dat, stellig van een Nederlandsch meester, den naam Sebastiaan Vrancsz doet opkomen naar de figuren, Willem van Nieuwlandt door de herinnering aan zijn omgeving der piazza del Popolo (Antwerpen), Fluweelen Breughel door de lucht met de afstekende vogels in vlucht, Bril om den boomslag en het geheel. Een intrigeerend stuk dus wat den maker betreft, en ook nog om den onverklaarbaren inhoud, met dat: ‘locanda’, het Latijnsche nog in Rome voortbestaande: ‘te huur’ dat ze daar met ladders aan de ruïnes willen gaan aanslaan ...
De eene prent van Hendrik van Cleve hoort in de iconographie van de oude en nieuwe Sint Pieterskerk thuis, schematisch, maar juist.
Naar aanleiding van het schilderij, voorstellende: ‘de Haven van Napels’, uit de Galleria Doria te Rome, aldaar toegeschreven aan den Ouden Breughel, schrijft Dr. P. Buschmann mij: ‘Dit stuk is mij niet uit eigen aanschouwing bekend, dus kan ik er niet over oordeelen, maar de foto brengt mij in verzoeking om aan de gegeven attributie te gelooven. Het water, met die slingerende golfjes is zéér Breugheliaansch - daar gaat niets van af - ook de perspectief, de lichtspeling, de atmosfeer, de heele opzet van het ding. Frappant is de overeenkomst der schepen met de gravure van Fr. Huijs naar een niet meer bekend schilderij van Breughel, voorstellende een zeegevecht in de straat van Messina, evenals met de reeks Oorlogsschepen van denzelfde naar denzelfde, uitgegeven door H. Cock.’
Dr. Buschmann laat dan eene mogelijkheid open, die ons vraagteeken in het onderschrift van het plaatje verklaart: ‘Nu kan het stuk evengoed een kopie zijn, b.v. door Peter II - of het kan bij beschouwing in de werkelijkheid tegenvallen (de figuurtjes b.v. lijken wèl wat hard en gepeuterd.’ Ik ben echter blij een zoo gezaghebbend oordeel te kunnen plaatsen, dat aan het schilderij een eigen belangrijkheid - als alles wat den grooten meester van onwrikbare Nederlandschheid raakt - geeft, vooral als het een van de zeldzame gedenkstukken van zijn Italiaansche reis zou zijn.
Meer nieuws op dit gebied en een niet onbelangrijk stuk van ons ‘aandeel in de vedute di Roma’ zal ik in dit tijdschrift brengen met de in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam berustende teekeningen van Gerard ten Borch den Oude, voorstellende Rome in het begin van den regeeringstijd van paus Paulus V (1605-1621).

[p. 164]

onze publicatieën van een niet al te batigen archivalistischen aard, omdat wij tevens onopgemerkt laten hoe de beschaving van onze zeventiende eeuw zich op de besluitende Renaissance en het ontkroppend Barocco grondvestte, als hier en daar aan te toonen zou zijn geweest, wanneer wij de gelegenheid gevat zouden hebben.

Om echter niet met eene verzuchting te besluiten, na onze wandeling in den exotischen tuin, spreek ik de, ook eenigszins twijfelachtige, verwachting uit, dat in ons hooger onderricht weer eens een bescheiden plaatsje worde ingeruimd aan het Italië zooals de Muiderkring het kende.

Eenige spranken zullen dan bij de bezichtiging van deze plaatwerken overstaan in den geest van een toekomstig Hooft, Tesselschade of Nicolaas Heinsius, naar het exempel van een voorgeslacht.

In hunne voorkeur voor Italië hebben die voorbeelden tenminste meer erkenning gevonden, dan die goede graveurs van hun tijd voor al hunne moeite als zij buiten het besloten gezelschap, dat in liefde bloeide zoowel als vergaderde, en haar Bijenkorf, gingen zwermen en dan de honing al te sterk naar den uitlandschen tym riekend uitviel.

J.A.F. ORBAAN.

[p. t.o. 164]

PETER BREUGHEL DE OUDE (?): De Haven van Napels.
(Galleria Doria, Rome).