Onze Kunst. Jaargang 16

[p. 123]

Aanteekeningen over tooneeluitbeelding

Het mag als algemeen bekend worden verondersteld dat de kunst der tooneeluitbeelding, het aankleeden van het tooneel de laatste jaren met meer zorg wordt bekeken, het beroep zorgvuldiger wordt behandeld dan voorheen.

Trouwens, het zou niet wel denkbaar zijn, terwijl alle beeldende kunsten naar nieuwe ontwikkelingsgangen heenwijzen, min of meer bewust arbeiden aan den nieuwen vorm, de kunst der tooneelaankleeding niet den minsten invloed daarvan zou ondergaan.

En toch, de literaire schoonmaak der tachtiger jaren, die zeker van invloed is geweest op het moderne tooneelgebeuren, heeft niet tot stand gebracht dat de vakkundige uitbeelding daadwerkelijk reeds is verbeterd of zelfs een juiste richting gevonden heeft.

Hoe groot b.v. is het verschil met de z.g. sier- en gebruikskunsten, welke zich in gestadigen voortgang ontwikkelen volgens vast denkbeeld. Deze, evenals voor het tooneel gebondene, niet vrije kunstvormen gaan stelselmatig door te geven den uit eigen tijd geborene, den levenden vorm.

Wij weten wat men getracht heeft voor het tooneel in aankleeding en uitbeelding te doen. Wij erkennen dankbaar het meermalen loffelijk streven. Invloeden van Graig, Reinhardt, ook van Erler waren misschien daaraan niet vreemd; individueele smaak en inzichten deden daarbij veel.

En toch, meermalen voelden we hieruit een angstig zwak surrogaat, het goedbedoelde onbereikte, het niet bevredigend onvoldoende. En is niet meermalen de z.g. hervorming het geraffineerde uitspinnen der traditie, de verbetering slechts van het eenmaal gangbare?

Toen de sier- en nijverheidskunsten in den aanvang der nieuwe gebeurtenis stonden, waren eenige knappe schilders met de beste bedoelingen aan den gang gegaan voor het daarstellen van den nieuwen

[p. 124]

vorm. Zij bedierven veel, omdat zij slechts den decoratieven buitenkant konden geven, niet het metier kenden en daardoor het innerlijk niet raakten. 't Is daarom dat schilders noch architecten, of andere kunstenaars buiten het tooneelbedrijf staande, de aangewezen personen zijn voor de daarstelling der wezenlijke tooneeluitbeelding.

Alleen de man die het tooneel kent, door en door, kan een wezenlijk ambachtelijke vernieuwing en zuivering aan het tooneel brengen.

Alleen de werkelijke tooneelkenner kan dat groote geheel beheerschen en doorvoelen; de eenige weg om te komen tot een wezenlijk juiste tooneeluitbeelding. Niet gaat het om de verzorging der details speciaal, eerst de massa, dan in nauwe samenhang daarmeê de onderdeelen.

Het lijkt eenvoudig nietwaar, en toch zijn de grootste fouten daar waar van tooneelverzorging sprake is, dat het geheel niet beheerscht wordt door een groote gedachte; dat de ophouw van het gebeuren, de omgeving der spelers in flagranten strijd is met de spelers zelve en hunne gebaren, en er van een gemeenschappelijkheid en groot verband als zoodanig geen sprake is.

Tooneel is gemeenschappelijken arbeid en al te veel is het individu alleen aan 't woord, niet slechts in werkelijken zin, ook door de aankleeding van het tooneel en de spelers. Het behoeft zeker niet herhaald dat de uitbeelding van het tooneel in zuiver verband moet zijn met het stuk zelf. Hoe logisch dit ook lijkt, zien we meermalen dat dit niet wordt begrepen. En waar nu het tooneel der laatste jaren in het teeken stond van het burgerlijk naturalisme op het drastische af, is het aannemelijk dat de aankleeding niet anders dan naturalistisch zijn kon.

De spelers hadden te kopieeren, de omgeving moest kopie zijn. De stukken van Heijermans, vertegenwoordigende juist dat soort, ontstaan uit de burgermaatschappij, bieden aan den regisseur niet de mooglijkheid boven dat burgerlijk element uit te komen. (Ik veronderstel even dat de regisseur ook de aankleeding behandelt.) Dit ongetwijfeld talentvol soort tooneelwerk heeft na te bootsen, doet dikwijls niet anders dan ‘fotografeeren’, grijpt uit naaste omgeving en verbant hoogere aspiraties en fantasieën. Men begrijpe mij goed, ik schrijf niet over den auteur of de acteurs, maar over het schouwspel.

‘Schakels’ van Heijermans is de geraffineerde uitbeelding van benepen burgergedoe, en het is van zelfsprekend dat de omgeving niet anders dan nabootsing mag zijn.

Nogmaals, men begrijpe mij niet verkeerd: Heijermans heeft, vooral ook met ‘Schakels’ innig menschelijk, groot werk geleverd.

[p. 125]

Scène uit ‘Driekoningenavond’.
(N.V. Het Tooneel, Directie Willem Royaards).

[p. 126]

‘Burgerlijk’ slaat dus niet op den kunstenaar als zoodanig, maar op de omgeving die hij verkoos uit te beelden. Ik misken dus niet de waarde van knap, menschelijk tooneelwerk, evenmin als ik me hier geroepen acht een oordeel uit te spreken over deze soort moderne literatuur.

Maar ook de talenten in deze richting gaan wel eens op andere wegen, boven 's levens wezenlijkheid uit in andere sfeer, als b.v. in ‘Uitkomst’, en dan vergeet de tooneelverzorger wel eens mee te gaan. Daar, waar b.v. de Zwaan het straatjongetje meeneemt naar de sterren, en het ventje de edelsteenen uitdeelt, daar is plaats voor fantasie, voor zinvolle moderne uitbeelding.

't Is mooglijk dat de soort moderne tooneelspelen die wij kennen de kunst der tooneeluitbeelding, op nieuwe wijze, vasthoudt, bindt aan een zekere traditie. Toch weet ik zeker dat ook in deze stukken veel wordt verwaarloosd, waar meerdere grootheid en breedheid ware te geven door juistere vakbeoefening en dieper inzicht.

En zouden de stukken van tijdgenooten te veel aan alledaagsche details vastzitten, wat niet altijd waar is, dan nog is er voor den werkelijk fantasierijken kunstenaar een ruim arbeidsveld in de ontijdmatige spelen, als b.v. de Lanceloet, de stukken van Shakespeare, e.a.

Dit niet burgerlijke soort, dit boven het leven uitkomende, het tooneel van ‘schoonen schijn’ in de goede beteekenis geeft aan die kunstenaars werk, die in verre verschieten droomen van kleur en rythme en van al datgene waar in de burgermaatschappij geen plaats voor is.

Juist het tooneel biedt de mooglijkheid datgene te geven dat alleen een kunstenaar schept, en zoo kan het voor eenige uren ons heffen boven het alledaagsche, en ons brengen den zegen van gemeenschappelijken arbeid: tooneelkunst.

Directe aanleiding tot dit opstel is de opvoering van een dier ontijdmatige tooneelwerken ‘Vasantasena’ door het ‘Rotterdamsch tooneel’. Dit eenvoudig groot gebeuren, dit onwezenlijk spel van kleur en atmosfeer, van naïeven stijl en kinderlijkheid, ziehier een werk voor den fantasierijken tooneeluitbeelder.

Wij weten allen de groote moeite en zorgen aan deze opvoering besteed. Wij weten van de financieele offers, den rusteloozen tijd aan voorbereiding besteed, kortom, wij weten wat het kost zoo'n werk tot stand te brengen, en kunnen niet anders dan waardeeren het loffelijk streven met de beste bedoelingen.

En toch, volkomen waardeerende al het bovenstaande, wij kunnen

[p. 127]

het met de richting waarin hier gewerkt is niet eens zijn. Want niet is hier gegeven het groote gebeuren dat alle fantasie toelaat... en noodwendig vereischt. Te veel zat deze uitbeelding vast aan de traditie van ons burgerlijk tooneel. Deze omgeving, de z.g. decors, deze nagebootste werkelijkheid is niet de entourage voor dit gestyleerd gebeuren. In hun soort heel knap is het juist de soort die hier niet in overeenstemming is met de gebeurtenis.

Nog eens: talentvol werk is gegeven door regisseur, decorateur en costuumteekenaar, maar het stuk behoeft meer; het onwezenlijke, het kinderlijk eenvoudige, het fantasievolle, het frappante werk van een kunstenaar.

Hier was de taak van den tooneelhervormer, die de waarde kent van rythmisch beweeg, muziek, belichting en de weelderige werking van kleuren en stoffen. Alle moderne technieken, geleid en bestuurd door een ambachtelijk onderlegde, hadden hier het kunstwerk kunnen geven van groote uitbeelding en waardevol effect.

Slechts enkele feiten hier ter aanduiding. Als voor de eerste maal het scherm vaneen gaat, voor de proloog, zien we tusschen twee te druk beverfde lappen, die reeds alle stemming verbreken, een Boeddhabeeld van uitgeknipt karton, niet alleen zonder imposantheid, maar eveneens zin-storend en ... lichtelijk kermisachtig. Aan den voet van dit ‘beeld’ ontwaren we eenige witte (te sterk witte) doeken waaruit een hoofd steekt. 't Is het hoofd van den acteur die den proloog zal zeggen. Hoe geheel anders had dit eenvoudig gegeven kunnen zijn, wanneer er of geen beeld ware geweest, of dit tot een imposante massa was verwerkt, omgeven door een azuren stof, omsloten door massale, rustige overeenstemming.

Nog een soortgelijk iets: Vasantasena wil naar den geliefde; zij beweert dat het buiten vreeselijk regent en onweert, toch, niets kan haar weerhouden. De tooneeluitbeelding had hierin niets bereikt, behalve eenige traditioneele donderslagen en bliksemschichten heeft de stemming niets gedaan. Hoe zwoel had de atmosfeer kunnen zijn door eenvoudig maar grooter gebeuren. Hoe juist was hier de plaats voor muziek of dans, of lichteffecten.

Te ver zou het voeren op deze wijze het geheel te behandelen. De uitbeelding van dit stuk was een verbeterde traditie, passend bij nagebootste persoonsweergave der burgerlijke spelen. Dit stuk, staande boven de gewoonheid behoefde een andere verzorging.

Hoe geheel anders was ik getroffen kort daarna, toen Verkade op geheel nieuwe wijze de Macbeth vertoonde.

[p. 128]

Door enorme soberheid heeft Verkade het geheel weten op te voeren tot een monumentale breedheid. Hij, die bewezen heeft zoo geheel op de hoogte te zijn der moderne tooneeluitbeelding, heeft juist door niet 's levens gebeuren te kopieeren, een bijna angstige stemming, geheel in overeenstemming met het machtige stuk, weten te brengen door geheel, de opvoering heen.

Dit was architectuur, bouwkunst in primaire vorm, en het bleek zoo hoe juist niet meer dan dit noodig was. Niets was onbenut gelaten, niets was conventie.

De figuren waren in overeenstemming met het eenvoudig uitbeeldingssysteem. De kleuren in overeenstemming met de lijnen. De gebeurtenis in overeenstemming met het rythmisch beweeg der personen, en daar waar het noodig bleek was een geluid om de gebeurtenis te accentueeren.

Weinige middelen, slechts eenige goede lappen maakten de doorgaande voorstelling mooglijk.

De plaatsruimte laat niet toe de geheele handeling te beschrijven, maar we hebben kunnen constateeren dat Verkade een der weinigen is, die de monumentaliteit van het tooneel kent.

Trouwens, het veelbesproken hoekje: ‘Aanteekeningen over Tooneelkunst’ door Eduard Verkade, laat daaraan geen twijfel. Dat dit hoekje geen onverdeelde sympathie zou vinden, zal de heer Verkade zeker wel vooraf hebben geweten. Een groot deel er van is gewijd aan de critici, een feit, op zichzelf belangrijk, maar zeker niet tot bevrediging dezer dagbladschrijvers.

Toch, degeen die onpartijdig buiten het tooneelbedrijf kan staan, zal hier veel moois vinden in deze aanteekeningen, waaraan ik zeker niet gaarne iets te kort zou doen. 't Zijn de eerlijke overtuigingen van een schoonheid-zoekend mensch, van iemand die het hoogste voor zijn vak verlangt.

De meermalen door Verkade gebruikte uitdrukking ‘geestelijkheid’ heeft heel wat verwarring gesticht, waaruit reeds dadelijk blijkt hoe geheel vreemd ‘het publiek’ tegenover de ideeën van den heer Verkade staat.

Niet te ontkennen is dan ook dat het geestelijk verband, noodig voor de waardeering van zijn streven, op het oogenblik absoluut niet aanwezig is bij de groote massa.

Het betalend, schouwburg bezoekend publiek wil misschien wel kunst, maar dan van het soort uit hunne omgeving gegroeid, uit het hedendaagsche leven geboren. Onzen tijd is niet geestelijk één. Men

[p. 129]

zoekt in de geboden kunst de overeenstemming met het maatschappelijke en de aangenomen levenslijn, wel misschien daarboven uitgaande, maar dan toch naar een bevattelijk ideaal. En ik vraag mij af, waar de kunst uit het leven wordt geboren, de essence daarvan is, of de lijn daarvan niet parallel moet loopen met 's levens gebeurtenissen, althans, wanneer men de groote massa tot zich wil hebben.

Decor uit ‘Romeo en Julia’.
(Directie Eduard Verkade).

Dan zouden de waardevolle prestatiën des heeren Verkade een belangrijk feit kunnen zijn, zooals de passiespelen te Oberammergau dat waren, of in dienst eener geestelijke categorie die gelijk voelen en in staat zijn in te gaan op dezen essentiëelen kunstvorm.

En opnieuw werden wij verrast, nu door Willem Royaards. De wijze waarop hij Driekoningenavond van Shakespeare heeft opgevoerd, waarbij vooral de Heer en Mevrouw Lensvelt-Bronger voortreffelijk werk hebben gedaan, verschilt niet zoo heel veel van Verkade's opvatting.

Het stuk is van geheel anderen aard, de vertooning bij Royaards was doortrokken van feestelijkheid, maar de eenvoudige, monumentale

[p. 130]

geest was ook hier, in het bijzonder voor wat betreft de uitbeelding, aanwezig.

Resumeerende: zij, die achtereenvolgens hebben gezien Vasantasena, Macbeth en Driekoningenavond, zullen moeten erkennen dat beide laatsten op kunstvolle wijze waren bezien, zoodat werkelijk mag verondersteld worden dat de kunst van tooneeluitbeelding een beteren kant uitgaat.

CORN. VAN DER SLUYS.