Onze Kunst. Jaargang 14

[p. 97]

Kunstberichten van onze eigen correspondenten

Tentoonstellingen

Brighton

Exhibition of work by modern Belgian artists. Public art galleries. April-augustus 1915

Brighton's naam als badplaats kent een ieder - maar dat het daarbij een belangrijke stad is (met de voorsteden ruim 175.000 inwoners) is minder algemeen bekend. Men vindt er dan ook een uitstekend ingerichte en wel voorziene openbare bibliotheek, waaraan kunst- en natuurhistorische verzamelingen zijn verbonden. Onder de intelligente leiding van den Directeur Henry D. Roberts worden er periodisch tentoonstellingen van moderne kunst ingericht. Dit jaar was het de beurt aan de Belgen, en ondanks de vele bezwaren, slaagde men er in om, met de medehulp van den onvermoeibaren Heer P. Lambotte, in drie tentoonstellingzalen ruim 150 verdienstelijke werken bijeen te brengen. Voor een deel waren deze reeds in de Royal Academy te Londen en in het National Museum te Cardiff tentoongesteld geweest en toen in dit tijdschrift besproken. We teekenen hier dus enkel eenige nog niet elders geziene werken aan.

Van Albert Baertsoen een important stuk van 1914, toebehoorend aan de Kon. Musea te Brussel: de Kaden te Gent, bij avond; de schilder heeft er de speling der warme, dalende zonnestralen op de verweerde daken en gevels weergegeven; het is in een vroolijker, helderder noot gehouden dan de meeste van Baertsoen's veelal melancholisch gestemde schilderijen. Hij exposeerde ook twee in Engeland met vet krijt uitgevoerde litho's: Hungerford Bridge en Snow on the Thames, in een stoere, voor den fijnbesnaarden kunstenaar wat vreemd-aandoende techniek.

Van James Ensor twee breed, impressionistisch behandelde Stillevens (1880), en een fijn tonig, maar wat ingeschoten gezichtje van Oostende (1885), nogal bonte en harde Chinoiseries en een stilleven met Schelpen (1903), zwaar van kleur.

Frans Hens had er, behalve zijn Schuiten op de Schelde, een Maanopgang in een groenige noot. Van Laermans merkten we op een Brabantsch Landschap, eenigszins in den aard van de hier mede tentoongestelde Laatste stralen, maar iets somberder van toon, een mooi, voldragen werk van dezen meer en meer evolueerenden meester. Leo Frédéric, die we anders heel hoog schatten, wist ons hier slechts matig te boeien met een Kindje tusschen dorens, een Krijtleurster en eenige wat droge landschapjes. Frans van Holder vertoonde eenige vlotte, kleurige schetsjes. Onder de verdere tentoonstellers, vertegenwoordigd met min of meer belangrijk werk, noemen we Emile Claus, A. Delaunois, A. Donnay, E. Fabry, V. Gilsoul, M. Jefferys, F. Khnopff, A. Marcette, Ch. Mertens, I. Opsomer, P. Paulus, A. Rassenfosse, L. Reckelbus, Th. van Rijsselberghe, V. Uytterschaut, A. Verhaeren, E. Vloors. Ook de prent- en beeldhouwkunst waren vertegenwoordigd met reeds elders vertoond werk. Een bronzen beeldje, De Boeman van Egide Rombaux werd aangekocht voor de stedelijke verzameling van Brighton.

B.

[p. 98]

Musea en verzamelingen

Amsterdam

Een stilleven van Torrentius, nog niet lang geleden door het Rijksmuseum aangewonnen, trekt nog al de aandacht. Het is een belangwekkend stuk - niet zoozeer omdat het kunstgehalte er van zoo bijzonder hoog is, maar wijl het als een werk, tamelijk vroeg in de 17de eeuw, om zijn doezelachtig voorkomen en gladde ‘peinture’ een nog al curieuse verschijning is. Bovendien zijn er bijzonderheden aan die het tot een soort puzzle maken. Torrentius was een om zijn particuliere leven zeer beruchte persoonlijkheid, die onder beschuldiging van tooverij, godslastering en ontucht met de justitie in aanraking kwam en zelfs op de pijnbank werd gelegd. Hij trachtte voor de wereld zijn persoonlijkheid in een mysterieus licht te stellen, en deed bij de goedgeloovige gemeente zelfs de meening ontstaan, dat hij bij zijn kunst toovermiddelen toepaste. Allerlei bijgeloovige verhalen deden over hem en zijn schilderbedrijf de ronde. In werkelijkheid schijnt hij op listige wijze bij zijn werk gebruik te hebben gemaakt van de camera obscura. Dat hij echter langs fotografischen weg zijn stillevens zou vervaardigd, of opgemaakt, hebben, lijkt me hoogst onwaarschijnlijk. Er zijn echter wel teekenen in dit stilleven, die er op wijzen dat het geprojecteerde beeld der werkelijkheid een gewichtig hulpmiddel was voor den schilder, zoowel bij den opzet als bij de uitvoering van zijn werk Allereerst is de teekening in perspectivisch opzicht feilloos als bij geen der anderen; het vormverloop heeft een schier mathematische juistheid. En iets van dat ‘onweerlegbare - het niet missende’ (zie C. Huygens over de Schilders van zijn tijd, Oud-Holl. 1891, p. 131) is er aan de verlichtingswijze. Alles rondt op een volkomen natuurlijke manier en het licht vervloeit er onmerkbaar naar de donkere partijen gelijk de werkelijkheid zich voordoet, weerspiegeld in een bol geslepen glas. Daar is hier een zekere waarheid van voorstelling, die in de sculptuur aan een afgietsel op de natuur zou doen denken. Alleen ontbreekt hier dan de plastische nerf. Kleuren en tinten zijn allen zoowat van gelijke waarde - het stuk is in werkelijkheid arm van kleur. Om gewaar te worden hoever we hier af zijn van een kernachtige uitdrukking van het stoffelijk wezen der dingen, behoeft men dit stilleven slechts met de werken van F. Treck en J.v.d Velde, die in de omgeving hangen, te vergelijken.

Het is een schilderij, dat met zijn lichtspiegelingen tegen een donkeren grond een verrassend effect maakt, maar waarop de zich in een kunstwerk verdiepende beschouwing toch niet kan doorkijken als bij de werken der zooeven genoemde schilders. Er is hier een zoetelijk verglijen van lijnen en tinten, dat kenmerkend is voor het geestelooze en behaagzieke schilderwerk in den vervaltijd, een halve eeuw later. Huygens, die met Torrentius kennis maakte, vertelt, dat uit de obsceene figuurstukjes welke hij maakte, zijn gebrek aan teekenvermogen allerduidelijkst blijkt, en hij verbaasde zich daarom te meer om zijn onvergelijkelijk meesterschap bij het stilleven.

Intusschen, al mogen we aannemen, dat Torrentius kwakzalversmiddelen niet versmaadde om als kunstenaar indruk te maken op de gemeente, moet toch erkend worden, dat hij toch ook wel over wat talent beschikte en nog iets meer was dan een handig goochelaar. Maakte hij dan al gebruik van het lichtbeeld der donkere kamer, zoo had hij althans het vermogen om het tot een aanneembaar kunstwerk te reproduceeren en den grooten samenhang van de tooverachtige lichtspiegelingen met kundige hand en smaakvol inzicht vast te stellen tot een schilderij van boeiende werking. Daarin is hem meer originaliteit toe te kennen dan aan de kunstige penseelers tegen de 18de eeuw.

Jhr. B.W.F. van Riemsdijk heeft in het gedenkboek voor Dr. Bredius een lezenswaardig stuk geschreven met uitvoerige mededeel ingen over Torrentius' leven en werkzaamheid, nevens een studie over de technische geheimzinnigheden van dit Stilleven.

W. Steenhoff.

[p. 99]

JOH. TORRENTIUS: Stilleven (Rijksmuseum, Amsterdam)

Boeken en tijdschriften

De Gids. Juni 1915.

In Maart 1912 publiceerde Jan Veth in Onze Kunst een Rembrantianum, waarin hij, op verschillende gronden, een portret door Rembrandt identificeerde als dat van den jeugdigen Marquis d'Andelot. Deze identificatie mocht Hofstede de Groot's instemming niet vinden, en in Oud-Holland (1912 en 1913) kwam deze met bezwaren aan. Een der bezwaren betreft de plastische interpretatie van een versje van de Scudery, dat Veth in verband had gebracht met bedoeld portret, waarbij het, volgens H.d.G.'s opvatting, niet past. Een tweede bezwaar, van iconografischen aard, luidt, dat Rembrandt's portret hoegenaamd geene gelijkenis vertoont met een wat later, authentiek portret van den Marquis d'Andelot, dat H.d.G. zoo gelukkig was op te delven.

Deze bezwaren liggen echter op een terrein, waarop Jan Veth nu precies niet gemakkelijk uit het zadel valt te lichten, en hij bewijst het in een opstel, dat onder den titel Tweeërlei Opvatting in het Juni-nummer van De Gids verscheen.

In bedoeld versje (destijds in Onze Kunst

[p. 100]

gepubliceerd) wordt gezegd, dat de jonge geportretteerde er, ongewapend, uitziet als Adonis, en, gehelmd, als een amazonenkoningin. Hofstede de Groot meent dat een schilderij, waarop die regelen zouden kunnen slaan, een climax dient te vertoonen, en de voorgestelde dan ook den helm moet op hebben. Tegen deze opvatting voert Veth nu diverse voorbeelden aan, waarbij de discussie er feitelijk een wordt over dichterlijke genesis.

Wat het schijnbaar gemis aan gelijkenís tusschen het authentieke en het vermoedelijke portret betreft - door eenige retouches (wegmaken van een snor en veranderen der belichting) toont Jan Veth aan, dat die gelijkenis veel reëeler is, dan blijken kan uit ‘één oogopslag’, waarop H.d.G.'s opinie is gebaseerd, en levert hierdoor juist een doorslaand argument vóór de identificatie.

Rembrandt's schilderij is er niet mooier of niet minder mooi om en de kwestie is niet van overwegend belang, al heeft al wat een kunstenaar als Rembrandt raakt zijn waarde. Maar dit debat heeft een interessanter kant. Het stelt tweeërlei slag van kunsthistorici tegenover elkaar: hier de man der zakelijke, nuchtere kunst-‘wetenschap’, wiens werkkracht even verbazend is als zijne memorie, wiens nauwgezetheid even scherp is als zijn blik - die schilderijen zift en rangschikt en catalogiseert als een geoloog zijne kristallen, of een entomoloog zijne gedroogde kevers en vlinders; - en tegenover hem, de kunsthistoricus bij God's genade, die zich gaarne onderwerpt aan wetenschappelijke discipline, maar zijne beteekenis in de eerste plaats dankt aan gaven, die niet op de universiteit aan te leeren vallen, en door geen ijver zijn te vervangen. In dit debat delft laatstgenoemde niet het onderspit, en bewijst eens te meer dat er voor de beoefening der kunstwetenschap nog heel wat méér noodig is, dan sommigen het ons willen doen gelooven.

Bulletin van den Nederl. Oudheidkundigen Bond. 8e jrg. no. 1-2, 3-4..

De eerste aflevering wordt geopend met den tekst en de korte toelichting der stellingen omtrent de ‘opleiding van Kunsthistorici en Museum-ambtenaren’, opgemaakt door eene commissie welke zich gedurende de laatste jaren met de hervorming der Ned. Musea heeft beziggehouden. Deze stellingen werden op de vergadering van 22 Mei 11. besproken, en het verslag dezer bespreking vindt men in afl. 3-4 van het Bulletin. De hier opgeworpen kwesties zijn van ver-strekkend belang, voor de studie der kunstgeschiedenis zelve zoowel als voor de verzorging en vermeerdering der kunstschatten in Nederland. Een eenigszins compleete uiteenzetting van wat hier beoogd wordt, zou het bestek van deze rubriek ver te buiten gaan, hoewel het b.v. van groot belang zou zijn deze pogingen in verband te brengen, met wat er sedert een tiental jaren in een dergelijke richting in België werd gedaan. Echter moeten we ons hier vergenoegen met onze lezers naar het Bulletin te verwijzen. Het is, in ieder geval, een verheugend verschijnsel, dal deze kwestie zoo ernstig werd aangevat, al ligt de practische toepassing der uitgesproken ‘wenschen’ misschien ook nog in een verre toekomst.

Behalve bijdragen van zuiver archeologischen aard, berichten over aanwinsten van musea enz., vinden we in deze afleveringen een uitgebreide en overvloedig geïllustreerde kunsthistorische plaatsbeschrijving van Arnhem door A. van Erven Dorens.

B.