Onze Kunst. Jaargang 13

[p. 189]

Een verloren origineel van Hugo van der Goes

Van Hugo van der Goes zijn slechts een klein aantal oorspronkelijke stukken bekend. Oude copieën naar vele zijner werken, hebben echter de aandacht der kritiek getrokken o.a. die van de Ontmoeting van David met Abigaïl, dat door de heeren von Frimmel en Hymans is geïdentifieerd met een stuk dat Hugo voor Jacob Weytens geschilderd had, een Graflegging en een Aanbidding der Wijzen in de Musea van München en Berlijn en een triptiek in Buckingham-Palace, met een voorstelling van de Bekroning van de Maagd, waarin Max Friedländer min of meer getrouwe copieën naar scheppingen van den Gentschen meester ontdekt heeft.⁽¹⁾.

Voegen we hierbij de Epiphania in de Kunstgalerij te Bath⁽²⁾ en een behandeling van hetzelfde onderwerp in het archeologisch Museum te Madrid. Tot op zekere hoogte kan men ook in de Aanbidding der Wijzen, in de Keiz. Galerij te Weenen (n^r 648) een copie van den meester zien, van wien men tevens belangrijke elementen weervindt in twee triptieken van den meester van Frankfort, het eene in het museum dier zelfde stad, (n^r 647) het andere in dat te Antwerpen, (n^r 168)⁽³⁾.

Thans wenschen we de aandacht te vestigen op drie paneelen, die we in de gelegenheid waren met elkaar te vergelijken. De heer Joly, raadsheer aan het Hof van Beroep te Brussel, is in het bezit van een olieschildering op eikenhout 0^m470 bij 0^m415, voorstellend een Beweening van Christus. Merken we op dat dit stuk als uit Spanje afkomstig is verkocht.

(1) Hugo van der Goes. Eine Nachlese. Jahrbuch der Königlich preussischen Kunstsammlungen, 1904 Heft II.

(2) Zie mijn studie in The Connoisseur, 1905 bl. 88-92.

(3) Dit stuk is in zekeren zin een tegenhanger van de Aanbidding der Wijzen van Monforte de Lemnos, thans in het Kaiser-Friedrich Museum te Berlijn, door de kritiek weergegeven aan van der Goes. Mededeeling van de zitting van 7 October 1912. Annuaire de la Société royale d'Archéologie de Bruxelles. Deel XXIV. 1913. - Führer durch die Gemäldegalerie Altmeister. II. Wien, 1906.

[p. 190]

De God-mensch ligt dwars op den met een witte lijkwade bedekten grond. Maria, in een groenachtig blauw kleed, met een bruinen sluier, knielt neder en houdt het bloedig hoofd van haren Zoon in haar schoot; haar eene hand rust op de borst. Naast haar de Doornenkroon. Aan haar zijde St. Jan en Maria-Magdalena, gezeten vóór een rots. De geliefde discipel, met de in 't midden gescheiden blonde haren, is geheel in 't karmozijn-rood. Hij is naar 't leven genomen en houdt, als om zich een houding te geven, de tippen der vingeren tegen elkaar, terwijl Maria-Magdalena, de borst recht, het hoofd lichtelijk gebogen, ze ineengestrengeld houdt. Ze draagt een moskleurig groen kleed met blauwe mouwen en opslagen van petit-gris, waaronder de polsmouwtjes van een rood ondergewaad uitsteken. Haar grijs-violette mantel ligt op haar linkerknie in scherpe kreukels geplooid en haar bruine haren, waarin een smal gouden kroontje, zijn met een donkeren sluier bedekt. De randen van bijna al de gewaden zijn met goud geboord.

De met zon-verbrand gras bedekte lage heuvel van Golgotha, met een paar, in zeer levendige kleuren geschilderde kleine figuurtjes, enkele schraalgetakte boompjes en links een vluchtige schets van Jeruzalem, voltooien het landschap.

De Christus, in vale doodskleur, is met groote scherpte geschilderd en de ledematen vertoonen violetachtige schaduwen. Maria en St. Jan hebben 't gelaat bijna in een smartgrijns vertrokken - een herhaling van het verschijnsel dat we reeds in de Afdoening van het Kruis te Napels hadden opgemerkt. En niets bewijst beter de kracht en de kunde van den monnik-schilder van Gent, dan de onmacht van den copiïst om er heel het meesterschap van te vertolken... En waar hij niet slaagde in het zuiver weergeven van het lijnenspel van het gelaat, heeft hij tevens het eigenaaardige in het leggen van de draperiën overdreven.

Doch hoe onvolmaakt deze copie ook zij, toont ze ons toch iets van het krachtige en tragische van het stuk, zooals het uit de handen van den meester is gekomen⁽¹⁾.

In de verzameling van den heer Paul de Decker bevindt zich een herhaling van het zelfde tooneel⁽²⁾.

Dit is klaarblijkelijk niet van denzelfden penseeler afkomstig. We merken inderdaad op dat de schilder de uitdrukking der fysionomieën heeft verzacht en den dramatischen kant van het tooneel gewijzigd. Overigens verraadt de behandeling van het landschap geen al te groote verfijning. Hier is een boom

(1) We achten ons gelukkig om hier te kunnen bijvoegen dat de heer G. Hulin, die het stuk met ons zag, er evenzeer toe neigt om er een oude copie naar van der Goes in te zien, een gevoelen dat door den eigenaar van het paneel gedeeld wordt.

(2) Eikenhout 0^m43 hoog bij 0_m49 breed.

[p. t.o. 190]

Phot. P. Becker.
Fig. 1. - DE BEWEENING VAN CHRISTUS.
(Verz. van den heer Joly, Brussel).

[p. t.o. 191]

Phot. P. Becker.
Fig. 2. - DE BEWEENING VAN CHRISTUS.
(Verz. M. Paul de Decker, Vorst bij Brussel).

[p. 191]

weggelaten, ginds zijn andere minder sierlijk weergegeven. Het koloriet is niet zoo glanzend en in de kleurenkeus wijkt de schilder niet van de eerste copie af. Voeg hierbij dat het stuk op vele plaatsen sporen van slijting toont, hoewel het gemakkelijk te zien is dat beide paneelen copieën zijn naar één zelfde verdwenen origineel. Dat in de verz. Joly, geeft niettegenstaande vele onvolkomenheden een levendigen en meegevoelden indruk van het oorspronkelijke. Het is, naar mij de eigenaar verzekerde, eveneens uit Spanje afkomstig en behoort tot die categorie stichtelijke werken, waarnaar de vraag op het Iberisch schiereiland, waar pathetische stukken ten allen tijde zeer in trek waren, aanzienlijk moet zijn geweest.

In zekere opzichten kan het paneel bij den heer P. de Decker als een overgang tot het stuk in het bezit van den heer Gomez Moreno, professor aan de hoogeschool te Madrid⁽¹⁾ worden beschouwd.

De copiïst heeft inderdaad, bij behoud van de schikking der figuren, een geheel eigenen stempel op het gansche werk gedrukt. Het al te aangrijpende gaf hij niet gaarne weder en plooide het liever naar zijn eigen talent, zoo niet naar zijn zachtere en serenere vroomheid. De trekken van Maria en St. Jan verraden zelfs geen heftige aandoening meer, Maria-Magdalena stort geen tranen, de personages jammerklagen niet over het lijden en den dood van den Heer; zij bidden en beschouwen in stilte zijn lijk - voorwerp hunner smartvolle ontroering. Deze grooter teerheid in de gevoelsuitdrukking gaat vergezeld van een zekere elegantie in de vormen, zooals men o.a. in het hoofd van de Maagd opmerkt. Ook verwijdert het ons van de overheerschende gedachte in het oorspronkelijke werk. De schilder heeft voor de tranen, snikken en klachten, van het eerste en zelfs van het tweede paneel, hoewel

(1) 0^m58 breed bij 0^m42 hoog. Volgens aanwijzing van den heer Gomez Moreno, zijn de kleuren de volgende: Maria is in 't blauw, St. Jan in 't karmijnrood, Maria-Magdalena draagt een mauve kleed (zou het niet grijs-violet zijn?) met blauwe mouwen, een zwarte kap en kastanje-bruinen mantel. In een brief deelt de Spaansche geleerde ons dienaangaande belangrijke bijzonderheden mee en roemt o.a. ‘Le charme du coloris puissant et vif’ en zegt verder ‘Le (vêtement) bleu de la Vierge est peint à la détrempe; le rouge de Saint Jean est dû à un glacis ancien posé sur blanc, de même que le marron recouvre le vert bleuâtre primitif du manteau et le mauve recouvre un rouge carmin clair. Gertaines parties du Christ étaient plus maigres.’
De heer Gomez Moreno gelooft dat ‘le tableau a subi des retouches délicates, probablement à la fin du xv^e siècle (zou het niet veeleer in de xvi^e eeuw zijn geweest?) alors que le tableau était devenu un ouvrage démodé peut-être, mais précieux encore. Les têtes, le paysage, sont restés intacts.’ Hij merkt tevens op dat de lijst oud is en vroeger van zijluiken was voorzien. Vooral deze laatste mededeeling is belangrijk. Zijn die luiken er door den copiïst aan toegevoegd, of zaten ze reeds aan het oorspronkelijke werk? We stellen deze vraag zonder te beweren er een bevredigend antwoord voor te kunnen vinden. Niet overbodig echter zij de opmerking, dat de Maagd in het Staedelsches Institut te Frankfort a/M. door van der Goes op een gecintreerd paneel geschilderd is, dat later in een echte triptiek veranderd werd. En niets belet de veronderstelling dat hetzelfde hier heeft plaats gehad, al is het tegendeel even waarschijnlijk.

[p. 192]

in reeds veel minder uitgesproken vorm, in de plaats gesteld het kalme gebed en ingetogen overpeinzing. De draperieën zelfs hebben het kantige en gefrommelde verloren. De plooien liggen meer uiteen gespreid en zijn veel minder diep gevouwen. Alles met voorbehoud van de Christus-figuur, waarvan de vertolker zijn ontleening niet heeft kunnen of willen verbergen.

De houding en het modélé van het lijf, het realiste karakter van den kop en de extremiteiten, zijn nog in van der Goes' manier⁽¹⁾. Tevens is deze figuur, in betrekking met die der overige personages, te krachtig en te groot, ze verbreekt het evenwicht en de harmonie in de compositie. Doch ze voert ons daardoor des te zekerder naar het oorspronkelijke werk terug en voltooit den indruk, dien we van het paneel, in 't bezit van den raadsheer Joly, ontvangen hadden.

De lezer zal zeker getroffen zijn geweest door den eenvoud in de compositie van de drie hier bestudeerde schilderstukken, hetzij men ze als min of meer getrouwe copieën, of als een soort interpretaties beschouwt, zooals 't geval is met het paneel van den heer Moreno, waarin de kunstenaar niet enkel het tooneel tot den grootsten eenvoud in de expressie heeft teruggebracht, door er slechts die vertooners deel aan te doen nemen, welke direct tot het droevigste aller mysteriën in betrekking stonden, hij heeft tevens eeniger mate hun bewegingen en hun gebaren gesupprimeerd en heel zijn elfect in de houdingen en de expressies gezocht. Te dien opzichte zou het belangrijk zijn om dit stuk in verband te brengen met de Beweening van het Tweeluik te Weenen, waar men in de diepte opgestelde figuren opmerkt, die door een intens leven schijnen bezield. De deelnemers aan het gebeuren, volgens de opvatting van van der Goes, bewegen zich, bandelen en stooten kreten uit.

Van der Goes moet dit onderwerp der Beweening meermalen behandeld hebben en, zooals dit wél in overeenstemming was met zijn steeds op nieuwe aspecten belusten geest, is hij nimmer in herhalingen gevallen. Toch vinden we in zijn verschillende werken punten van overeenkomst in de keus der typen, de houdingen en het landschap. Getuige die miniatuur in het Getijboek (41 Cimelien) in de bibliotheek te Munchen, zoo nauw aan de producties van van der Goes verwant en dat analogieën met ons suject vertoont: Maria, neergeknield, ondersteunt het hoofd van den Verlosser en drukt haar linkerhand op de borst, terwijl ook Johannes van zijne zijde, het hoofd van den Mensch-God, ondersteunt. Twee der heilige vrouwen, waarvan de eene

(1) Men vergelijke de Kruisafdoening te Napels, door den heer M. Friedländer aan den Monnik-kunstenaar teruggegeven en in 1907 in dit tijdschrift besproken. We vinden daarin vele analogieën met het paneel bij den heer Joly weer.

[p. t.o. 192]

Phot. G. Moreno.
Fig. 3. - DE BEWEENING VAN CHRISTUS.
(Verz. van den heer Gomez Moreno, Madrid).

[p. t.o. 193]

Phot. G. Moreno.
Fig. 4. - DE BEWEENING VAN CHRISTUS. - Detail.
(Verz. van den heer Gomez Moreno, Madrid).

[p. 193]

een doek aan haar oogen houdt, voltooien het stuk, met boven op de rots het kruis van Golgotha⁽¹⁾.

De vervaardigers der beide eerste paneelen, die aan het einde der xv^de, of het begin der xvi^de eeuw moeten hebben gewerkt, waren weinig bekende meesters, die meer als arbeiders, met het oog op het export schilderden.

Daarentegen openbaart de anonymus, die het onvoltooide drieluik van den heer Gomez Moreno geschilderd heeft, zich als een met eigen persoonlijkheid bedeelden meester, heel delikaat van gevoel en met een manier, die aan den meester van de annunciaties te Munchen, Berlijn, die van den heer E. Taymans, enz. herinnert. In ieder geval is de onbekende Meester van Madrid, niet onwaardig om naast den kunstenaar genoemd te worden, die de heer Hulin met Albrecht Bouts identifieert.

Het oorspronkelijk stuk, waarvan we het hervinden zoo vurig wenschen, moet tot het eerste gedeelte van de kunstwerkzaamheid van van der Goes behooren. De meester, geheel doordrongen van het pathetische van Rogier van der Weyden, doet er zijn machtige persoonlijkheid reeds in kennen.

Jos. Destrée

(1) L. von Kobell. Kunstvolle Miniaturen und Initialen aus Handschriften des 4 bis 16 Jahrhunderts mit besonderer Berücksichtigung der in der Hof und Staatsbibliothek zu München befindlichen Manuscripte. Zie ongenummerde PI.