Onze Kunst. Jaargang 10

[p. 96]

Over twee merkwaardige vazen naar ontwerpen van Bert Nienhuis

Gedurende de laatste maanden van de Brusselsche tentoonstelling werden de inzendingen in het Hollandsche paviljoen met twee merkwaardige vazen van de plateelbakkerij ‘De Distel’ te Amsterdam verrijkt. Oorspronkelijk was het in de plannen van de inrichters der afdeeling kunstnijverheid op deze tentoonstelling opgenomen, om tusschen iedere kolommenpaar van de galerij een groote vaas te plaatsen, die voor het eene deel zouden uitgevoerd worden door de plateelbakkerij ‘De Distel’ en voor het andere deel door de faïence fabriek ‘Amphora’ te Oegstgeest. Terwijl de middenvakken op de galerij tegenover de trap gelegen en bij de ingang naar de afdeeling waar het altaar van Jos. Th.J. Cuijpers was opgesteld eveneens door deze fabrieken min of meer monumentale fonteinen met plantenbakken van aardewerk ter afstuiting van het decoratief zouden worden aangebracht. De opgave en opgenomen taak bleek echter een dusdanige moeilijke en omvangrijke te zijn, dat beide fabrieken aan het lofwaardige voornemen geen gevolg konden geven. Toch gelukte het aan de plateelbakkerij ‘De Distel’ twee vazen gaaf uit den oven te krijgen en, die, hoewel wat laat toch nog in te zenden. Jammer genoeg kon door deze late inzending, bij de uitvoerige bespreking van de Hollandsche kunstnijverheid afdeeling in dit tijdschrift en in het door de Ver. voor Ambachts- en Nijverheidskunst afzonderlijk uitgegeven boek, deze vazen niet worden afgebeeld noch besproken. Wij achten het daarom geoorloofd alsnog aan eene onvrijwillige tekortkoming tegemoet te komen, door deze inzending afzonderlijk te bespreken en af te beelden.

Hierdoor zijn wij in de gelegenheid, deze inzending wat uitvoeriger te behandelen, en op eenige bijzonderheden, die zoowel bij het ontwerpen als het maken van vazen van deze afmeting, (ze meten ±1 meter hoogte), de aandacht te vestigen. Alvorens de aesthetische overwegingen en

[p. t.o. 96]

BERT NIENHUIS: VAAS.

[p. 97]

bestrevingen te bespreken vragen wij des lezers aandacht voor het technische vervaardigen dezer vazen om, naar wij hopen, te duidelijker de aesthetische overwegingen in verband daarmede te laten uitkomen.

De moeilijkheden om vazen van deze afmeting gaaf en goed tot stand te brengen zijn velen. Van af den eersten vorm in gips, (want deze vazen worden niet uit de klei zelf op de schijf met de hand opgedraaid), die op ware grootte gedraaid wordt, en aan het geestes idee van den ontwerper de eerste tastbare vorm geeft, tot aan de geheele afwerking, en de glansrijke praal van de versierde vaas, gaaf uit den afgekoelden oven te voorschijn gebracht; is een lange en moeilijke weg vol bijna onnaspeurlijke hindernissen en gevaren voor mislukken. Gaarne laten wij den man die met al de moeilijkheden te kampen heeft gehad hier zelf aan het woord. Hij vertelt dan: Als het groote blok gips op de schijf is afgedraaid in den gewenschten vorm, (ik ben niet gauw tevreden, of beter, nog nooit ‘tevreden’ geweest) - dan wordt hierop - weer van gips - een ‘vorm’ gegoten, de z.g. ‘moedervorm’, waaruit de andere ‘vorm’ weer voorkomt of meerdere, (ook in gips gegoten) - en uit deze laatste wordt de eigenlijke vaas geboren.

De gipsvormen waaruit de vazen in klei voortkomen, onderscheidt men in twee soorten: ‘gietvorm’ en ‘holvorm’. Beide soorten bestaan in den regel uit twee helften, wier twee ‘halve’ holtes samen de totale ruimtevorm hebben van een vaas. In de ‘gietvorm’ wordt de klei die de vaas moet vormen als breimassa van bepaalde dikte gegoten, tot de vorm vol is. - Na bepaalde tijd hebben de dikke gipswanden die de holte (vaasruimte) omsluiten, een zekere massa kleibrei regelmatig aangezogen, (eigenschap van gips) zoodat een voldoende wanddikte voor de toekomstige vaas is gevormd. - De overtollige kleibrei wordt nu uit den gipsvorm gegoten en de aangezogen laag droogt langzaam tot een vaste massa in. - Is deze ‘leerhard’ ingedroogd, dan wordt de vorm ‘gelost’ d.i. de beide halve gipsmantels worden van elkaar genomen, en de kleilaag die door zijn droogte niet meer vasthoudt aan de gips, komt in de vorm van een vaas te voorschijn.

Bij de ‘holvorm’ wordt in elk der beide holle mantelhelften een vooraf ‘op dikte’ geprepareerde en op maat gesneden platte kleihoek gelegd en regelmatig aangedrukt tegen de holle gipswand. - Daarna worden beide vormhelften aaneengesloten en stevig gebonden, om de klei op de ‘vormnaad’ (waar de helften samenkomen) intens te verbinden. - Na bepaalde tijd is de kleikoek ‘leerhard’ ingedroogd en verschijnt na ‘lossing’ van den gipsvorm, de vaas in klei.

Beide werkwijzen ‘gieten’ en ‘vormen’ worden naar eisch der omstandigheden toegepast. Dit is slechts een schematische verklaring van het ontstaan van een vaas uit een ‘vorm’.

[p. 98]

Technische kennis, en vaardigheden van allerlei aard komen bij deze bewerkingen te pas.

Deze productiewijze verschilt aanmerkelijk van het ‘opdraaien’ van de vaas uit een brok klei.

Het ‘opdraaien’ als oudste manier om een vaas tot stand te brengen heeft ondanks enkele aesthetische voordellen, zijn bijzondere schaduwzijde. Wil ze aesthetisch blijven, dan moet ze zich uit den aard der zaak beperken tot een kleine kring van liefhebbers. - Terwijl de productie door middel van ‘vormen’ die minstens evengoed een edele lijn en fraaie welvingen kan geven, het mogelijk maakt, dat aesthetisch goed verzorgde dingen onder veler bereik kan komen en genot verschaffen! Een uiting van onze jagende productieve eeuw is deze ‘vorm’ techniek in 't geheel niet. Ze werd reeds toegepast door Grieken en Romeinen en ook de Japanners en Chineezen is ze lang niet vreemd.

We zijn dus in goed gezelschap.

Maar om tot de ‘groote vazen’ terug te keeren.

Deze worden ‘gevormd’. Na ‘lossing’ van den vorm wordt de zware kleivaas zeer omzichtig - (de massa is nog inwendig week, en als de vaas gedeukt wordt is alle arbeid verloren) - neergezet op een tochtvrije en matig warme plaats, om langzaam in te drogen. Tijdens het drogen, dat weken en weken duurt, wordt de vaas verder voorzichtig afgewerkt. Is ze eindelijk gereed, en hard droog, dan wordt ze in den oven geplaatst om de eerste vuurdoop te ontvangen. In het vuur neemt de samenhang der kleideeltjes toe, naarmate de temperatuur hooger opgevoerd wordt. Na afkoeling is de klei klinkhard en helder wit van kleur geworden. De vaas is nu in bisquit staat en geschikt om er de ornamentale versiering op aan te brengen.

Bijzondere kleurstoffen worden met het penseel aangebracht in vereischte teekening, en is dit gereed, dan wordt de vaas verglaasd, d.w.z. de stoffen die tezamen gevoegd door smelting in het vuur een glasachtige laag over de vaas vormen worden in water vermengd, en dit mengsel door ‘indompeling’ van de beschilderde vaas - of langs mechanischen weg in een laagje van zekere dikte over de geheele vaas gebracht, - in den regel ook van binnen.

De klei bezit in bisquit staat de eigenschap om vocht in te zuigen, zoodat de glazuurvormende deeltjes in het ingezogen water zich als een regelmatige laag aan de oppervlakte der vaas hecht.

Is deze glazuurlaag ‘droog’ dan wordt de vaas voor de tweede maal in den oven gebracht, en tot helle roodgloed verhit.

[p. t.o. 98]

BERT NIENHU1S: VAAS.

[p. 99]

De kleurstoffen die de schildering vormen, ondergaan door de chemische inwerking van het vuur verandering, de kleuren worden intens en dieper, en hechten zich met de smeltende glazuur in nauwe verbinding vast op de bisquit.

Na langzame afkoeling is de vaas gereed.

*^**

Zoo op het eerste gezicht lijkt de aanmaak van deze vazen nog al eenvoudig, maar voor dat deze heele wordings-geschiedenis tot het gewenschte resultaat zonder bijkomstigheden ten einde is gebracht, is er voortdurend kans dat bizondere invloeden optreden die het geheele kunstige samenstel doen mislukken en in plaats van het schoone voorwerp niets oplevert dan een stuk puin geschikt om onder de zwaren walsen tot poeder gemalen te worden om voor andere doeleinden althans dan nog nuttig te zijn. Gaan wij thans na welke aesthetische overwegingen bij den ontwerper der vazen heeft voorgezeten en zien wij in hoeverre hij aan zijn verlangen heeft kunnen voldoen; welk resultaat verkregen is.

De paat waarvan deze vazen gemaakt werd is een iets naar het groen overhellende roomkleurige. Die ijle groene waas maakte de toon dieper. De versiering op het fond verwerkt over de geheele vaas is afgeleid van het varen-motief; de ontwerper trachte hiermede verband te brengen tusschen de medaillons, waarbinnen, op de pul een jager te paard; en een hert op de vaas. Dit varen-motief dat de geheele vaas verder overdekt is in zacht grijs groenige tint op de roomkleurige fond aangebracht. Door de eigenaardige wijze waarop dit ornament op het fond werd aangebracht ontstond er een tweede motief door de fondkleur gevormd. De donkere stippen, door het hebben van een andere kleur, in de fotografische opname overdreven overgebrachte werken in de afbeelding der vazen, en het bedoelde ornament storend en komt de opzet niet in die mate uit als door den ontwerper bedoeld werd: bij de aanschouwing van de werkstukken zelf komt die opzet uit en blijkt ook duidelijk dat de medaillons, waarvan het silhouet gevormd wordt door en zich ornamentaal weer oplost in den bouw van de fond versiering (fond-motief) zòo bedoeld is. De versieringen binnen de medaillon, de jager en het hert, zijn in violette kleur naar het bruin overhellende, welke kleur in de ornament variatie aan hals en voet herhaald wordt. Bij de versiering van de vaas, het hertmotief, blijkt de ontwerper er meer in geslaagd te zijn een rustig vlak in de versiering te bereiken dan in de pul waar het jager-te-paard motief te sterk op den voorgrond treedt door een te vaste kleurmassa.

Het in deze vazen toegepaste beginsel, om het geheele fond van den

[p. 100]

voet tot de hals met ornament te bedekken, lijkt ons, door den ontwerper, glansrijk geslaagd en tot een schoone oplossing gevoerd.

De opwaartsche groeiïng van het ornament van af de voet over den buik tot aan de hals en mond geeft aan deze vazen een bizondere bekoring en verduidelijkt den hoofdvorm. Deze wijze van versieren levert eigenaardige moeilijkheden op, daar de rondende vorm der vaas de versieringen doen rekken en kringen voor het oog. Een plat vlak is veel overzichterlijker en is de ruimteverdeeling in hoogte en breedte vast te stellen. Bij vazen van ronde vorm over de breedte en de lengte, zijn vooral de breedten bedriegelijk en varieeren die breedten in allerlei maten, althans zooals hier binnen de afstand van een meter hoogte, en de moeilijkheid is wel hierin gelegen om die hinderlijke ‘elasticiteit’ der breedten tot een deugd en logische noodzakelijkheid te verwerken, zonder storing van de opgroeiende lijn van het ornament.

Het doel van den ontwerper dezer vazen was een vorm te scheppen van eenvoudige groote lijnen, die de ruimte gevoelig begrenzen, en de belichaming van die gedachte vorm een verrijkt aanzien te geven, door de architectonische bouw in de versiering geheel te omsluiten en vast te leggen, zóo, dat èn plastische vorm èn versiering tot een voor het gevoel rijk geheel zijn samengesmolten. Ook hier valt het ideale idee verre boven de bereikte uiting doch laat ons dankbaar zijn, dat het doel hooger ligt dan het kunnen, er was anders leven zonder streven. Bert Nienhuis heeft met deze schepping iets bereikt dat tot waardeeren stemt en doet vertrouwen dat hij op deze wijze voortgaande de schoonheid zal blijven dienen en het leven verrijken; dat hij nieuwe verschieten voor de schoone pottenbakkerskunst heeft geopend en een weg heeft aangegeven langs waar nog veel te bereiken zal zijn op dit gebied.

Jac van den Bosch.