|
| |
| |
| |
| |
Willem de Zwart
Indien een sterke kleur, meeschuivend onder den glans van het volle daglicht, een vaste schildering en een mooi hanteeren der schilderkwast, den meester maakt, wij zouden niet aarzelen de Zwart een der grootste meesters der 19e eeuw te noemen. Want wel weinigen zijn de schilders, zoowel in de 19e als in de 17e eeuw, die hun indruk zóó in éénen adem uitzegden, die de kleur zoo sterk en tegelijk zóó lichtuitstralend neer konden zetten als deze schilder in de beste jaren zijner Haagsche periode dit vermocht. En zoo men bijvoorbeeld zijn Schuiten bij een Zanderij naast de niet ten onrechte om zijn gedetailleerdheid geprezen Zanderij van Abraham Begeyn in het Mauritshuis, zoude plaatsen, zou deze deeg lijken naast de erts van de Zwart's zanderij; en feitelijk zou men slechts de twee allergrootste meesters weten die hem in dat milieu overtreffen in het uitdrukken van zonlicht in sterke kleur: Rembrandt en Vermeer. En zoo zij dit stralende stukje niet verdonkeren zouden, zoo, - en hier stellen wij naast de kracht van onzen schilder ook de keerzijde: de groote meesters als Rembrandt, als Vermeer, als Jacob Maris, zij zouden hem om ons bij dit eene stuk te bepalen, enkel doen lijken, zij zouden dit schilderstukje een krachtige greep noemen, maar geen doorgevoerd schilderij.
Want datgene, waarin juist de Hollandsche meesters uitmunten: de rijkdom van tusschentinten, het verlengen van den horizon door een kundige wisseling van verlichte, half overschaduwde, geheel overschaduwde en wegdeinende plannen, daarmede heeft de Zwart zich zelden opgehouden. Men kan zeggen dat de groote, de stralende Cuyp zich evenmin aan deze Hollandschheid veel gelegen liet liggen, en het is wel aan te nemen dat de een als de ander zich min of meer bewust waren van hun opvatting in dezen, want waar Ruysdael en Jacob Maris hun horizon willen uitstrekken en uitbreiden, daar omgaat Cuyp en ook de Zwart dit door een wal, een heuvellijn, een huis of een of ander complex van stal en boomen, voor het verschiet te zetten. En men moet erkennen dat onze schilder met wat men een gemis zou kunnen noemen, alweer wonderwel zijn voordeel weet te doen,
| |
| |
want deze beperking geeft hem het middel om sterk te kunnen zijn, sterk in kleur, sterk in lichtuitstraling, te sterker naar mate hij zijn kleur minder behoeft op te offeren aan de schuiving der plannen, aan de wazigheden van het verschiet.
Kleur herleid tot diepen toon was het wachtwoord geworden dezer groep. Verfijndheid, groote verdieping in de natuur was niet hun zaak.
Doch men vergete niet, dat in den tijd hunner leerjaren, in den tijd dat zij aankwamen, hun leermeesters, het milieu der Haagsche school nog niet die expansie bereikt had welke althans de generatie der Marissen, tusschen '85 en '95 bereikte. In den tijd dat de Zwart bij Jacob Maris kwam, in den tijd dat heel deze groep aankwam, waren de meesters zelf er nog niet toe gekomen om de kleur op te offeren aan de werkingen der meer in het grijze vallende Hollandsche, der Haagsche atmosfeer. De compositie was nog compacter, nog meer gesloten, de schildering geslotener ook, de verfbehandeling intrensieker, de kleur meer uitgesproken. Aan den eenen kant waren zij nog in een stijging en, terwijl zij aan den anderen kant nog vastzaten aan die fijner besloten opvatting van vóór '70, waren zij nog onbekend genoeg in Holland althans, om zich vrijelijk in verschillende onderwerpen te kunnen bewegen.
Ja, het was de mooie, het was de krachtige tijd der Haagsche meesters! Wat er aan impressionisme gemist werd, aan expansie ook, dat werd ruimschoots door compleetheid, door meerdere verzorgdheid, door meer innigheid van kleur vergoed. Bosboom bezat meer al het meesterlijke van zijn olieverf, hij was, ook al kende men toen nog niet dien schat van schetsen, die hem na zijn dood meer in het moderne zou beuren, de meester, een figuur apart, waardig en rustig. Jozef Israëls, hij begon zich omstreeks dien tijd geheel los te maken van zijn onderwerp, zich te bevrijden van de ‘anecdote’, om te dieper door te dringen in het psychologische er van; Willem Maris was nog verzonken in die zilverige weiden, in welks grijs het koper der melkvaten, het blauw der melkers, het wasige der koeien, den toon nog verfijnden; Matthijs, men was zijn Haagsche periode voor een groot deel vergeten en eerst langzamerhand daagde zijn grootheid in de collectie-Mesdag, in den kunsthandel E.J. van Wisselingh, meer toen nog door zijn eminent technisch vermogen, door dat bizondere verinnerlijken van het uiterlijke, dan door de mystieke vrouwenfiguren, die men destijds meer vermoedde in enkele werken in het Museum Mesdag, dan ten volle kennen kon; Mauve woonde nog in den Haag, mee opwerkend, mee leerend, mee gevend, en schilderend op Dekkersduin in het Westen van den Haag die werken, welke men nu als zijn beste erkent; Albert Neuhuys, die zijn talent verrijkt had met de kleurschikking van Jacob Maris, wist in het bizonder zijn aquarel tot iets precieus van techniek, uitbeel- | |
| |
ding en kleur te maken; terwijl Weissenbruch, lang nog gebonden aan een vroegere, misschien directer op de kleine Hollandsche landschapschilders der 17e eeuw gebaseerde opvatting, eerst van lieverlede tot expansie kwam en ook in waterverf met zijn gevoel voor vorm prachtige dingen maakte, zijn prachtige aquarelstudies even als die van Bosboom nog ongeweten door anderen in
portefeuilles gepakt in de hoeken van het atelier. En Jacob Maris! Het was zijn naam, die op de lippen der jongeren lag! Hij was de meester die in zijn kracht als in zijn fijnheid den toon aangaf. Hij was het die in zijn stijging de besten mee opwaarts nam, hun de hand reikte, den weg wees, en met ieder zijner conscientievolle werken een lichtbaak zette op hunnen weg.
WILLEM DE ZWART: Stilleven met wijnglas.
(Eigendom van den Heer H.R. Hetzel, 's Gravenhage).
De Zwart was nog een jongen toen hij met Jacob Maris in kennis kwam. Van zijn veertiende tot zijn vijftiende jaar was hij bij een wagenmaker in de leer, en had in zijn vrijen tijd twee teekeningen gemaakt naar prenten in zijns ouders huis. Zijn vader liet deze teekeningen aan een hem bekenden schilder in de buurt zien, wiens naam mij niet bekend is, maar die in ieder geval oordeelde dat zij de prenten overtroffen. Hij bood aan met den jongen naar een paar andere schilders in de buurt te gaan en, ofschoon zijn vader het eenigen tijd tegenhield om zijn zoon schilder te laten worden zoo gaf hij
| |
| |
eindelijk toe en togen zij naar Jacob Maris, die toen bij den Haanmolen woonde, aan welks overzij het gezin de Zwart woonde.
Jacob Maris had veel schik in dit werk en raadde den vader aan den jongen naar de Academie te zenden. Dit gebeurde. De Zwart werkte er des avonds gedurende vier jaren en verwierf voor zijn teekenen, want schilderen deed hij er niet, ieder jaar een prijs, een bronzen en zilveren medaille en ook iets anders. Hij blijkt zijn tijd dus goed besteed te hebben. En trouwens op de lagere school had hij volgens den onderwijzer uitgemunt en het was wel opmerkelijk dat toen hij op zijn twaalfde jaar de school had afgeloopen en een ambacht moet kiezen - zijn vader was zelf een uitmuntend werkman die het tot hoofdopzichter getracht had - hij als gunst verzocht om nog een paar jaar de school te mogen bezoeken. Daarna kwam hij bij een wagenmaker in de leer, en had zich gedurende den korten tijd dat hij daar werkte, reeds onderscheiden. Uit vervallen hout had hij daar Voor zijn plezier een wiel gemaakt, dat zulk compleet werk was dat de wagenmaker reden vond er een feestdag van te maken.
WILLEM DE ZWART: Markt.
(Eigendom van den Heer G.L.M. van Es, Rotterdam).
Welk jaar de Zwart bij Jacob Maris in de leer kwam is mij niet juist bekend. Waarschijnlijk is het al spoedig na de kennismaking gebeurd dat hij s'avonds op de Academie ging teekenen en overdag bij Jacob Maris schilderde. Allicht ook dat hij zijn leermeester eenige kleine handreikingen deed, zooals kwasten schoon maken en dergelijke, dat destijds in de atelieropvoeding nog meer gebruikelijk was. Zijn leertijd bij Jacob Maris duurde
| |
[pagina t.o. 16]
[p. t.o. 16] | |
WILLEM DE ZWART: KINDERPORTRET.
(Eigendom van den Heer E.V.F. Ahn, 's Gravenhage).
| |
| |
stellig niet langer dan een jaar en eindigde met een breuk waarvoor hij zijn tot het einde toe hoogvereerden leermeester nimmer verantwoordelijk stelde.
Het is niet gemakkelijk te bepalen wat hij in dat jaar geleerd heeft. In het algemeen toch lijkt zijn werk al heel weinig op dat van Jacob Maris. Doch wanneer men zijn manier van schilderen vergelijkt bij die van Breitner, den leerling van Willem Maris, dan ziet men hoe zijn techniek, hoe de korte toetsen waarmee hij de verf oplegt geheel aan de zijde van Jacob is, zooals de vlakke schildering van Breitner meer aan Willem herinnert. Edoch, deze beide jonge schilders, zij bezaten dan ook zelf talent en karakter genoeg om het wezenlijke van huns meesters kunst te begrijpen, zonder het uiterlijke er van na te volgen en, om onder andere vormen, in andere onderwerpen, in een, dikwijls andere kleurschikking, de les, hun direct door hun meesters gegeven, toe te passen.
Op de de Zwart-tentoonstelling in de maand Januari van verleden jaar in den Rotterdamschen Kunstkring gehouden, bevond zich een stilleven dat wel aan te nemen is als op het atelier van Jacob Maris geschilderd te wezen. Althans, achter boeken en andere voorwerpen ziet men een gedeelte van het zelfportret van Matthijs Maris, destijds in het bezit van zijn broeder Jacob. En bovendien, het is niet onwaarschijnlijk dat deze, die zelf in zijn leertijd zooveel stillevens moest schilderen, dit een nuttig werk vond. Het opmerkelijke van dit stilleven is dat het bijna zonder kleur en uitmuntend volgehouden is in dezen grijsbruinen toon. Het opmerkelijke ook dat er korten tijd geleden twee stillevens van de Zwart in den Kunsthandel-Voskuil te Amsterdam te zien waren, motieven met wijnflesschen, waarin de zelfde afwezigheid van kleur te constateeren valt. Allicht dus dat Jacob Maris, de meester der ‘valeurs’, een vaste methode bezat om dat een ander te leeren voelen en zien en dat hij hierbij de kleur verwarrend vond. De Heer Hetzel, in den Haag, bezit een stilleven dat als het ware de uitkomst is van de vroegere stilleven-studie en dat zeker eerst eenige jaren later geschilderd of althans voltooid is. In ieder geval, het staat oneindig veel hooger, ja, zoo er niet enkele aarzelingen in de détails te vinden waren, zou het in de strakke en toch smijdige schildering, in de fijne uitbeelding, in het blanke grijs, de zelfde kwaliteiten bezitten die onze beste 17de eeuwsche stillevenschilders in zoo hooge mate onderscheiden.
Men heeft het betreurd dat de Zwart niet langer op dit atelier geschilderd heeft en zeker had hij nog veel kunnen leeren, ook vooral wat constructie, wat compositie betreft, en ook in het toepassen der tusschentinten. Wat hij er wel degelijk geleerd heeft, en allicht later van de schilderijen nog meer dan op het atelier, het is de intrensieke verfbehandeling, die Jacob Maris vóór '85
| |
| |
in zoo sterke mate bezat, en bovendien, en dit is voornamelijk in het werk uit de Haagsche periode van de Zwart zichtbaar, heeft hij er datgene geleerd, wat deze wel het allereerst in de Hollandsche schilderkunst der 19e eeuw terugbracht: het sterk houden der kleur in licht zoowel als in schaduw.
WILLEM DE ZWART: Haventje.
(Eigendom van den Heer J.C. Bignell, Scheveningen).
Zooals nu hier boven reeds gezegd is, de Zwart kwam bij Jacob Maris in den tijd, die van nu gezien, zijn krachtigste was, in den tijd dat zijn wijze van schilderen compacter was, zijn uitbeelding forscher, zijn compositie verrassender, meer imprévu en zijn kleur sterker. Indien men zegt dat de Zwart al bitter weinig van zijn meester heeft dan denkt men hierbij te veel aan diens laatste periode.
Wanneer men het prachtstukje Markt van den Heer van Es te Rotterdam ziet, dan heeft men in de bizonder doorgevoerde, in de conscientieuse weergave van zoo'n onderwerp, in den toon van zacht maar daarom niet minder stevig geschilderd bruin, in het rijpe wit van de zeilen der kraampjes, in het fijne blauw, in het prachtige geel, meer het fijne begrip dan de materie dezer beiden kleuren, in de fijne teekening ook, de som van wat hij
| |
[pagina t.o. 19]
[p. t.o. 19] | |
WILLEM DE ZWART: SCHUITEN BIJ EEN ZANDERIJ.
(Eigendom van Dr. A.A. Korteweg, 's Gravenhage).
| |
| |
van zijn meester en door zijn meester leerde, en men kan niet laten er iets van een invloed van Thijs in te zien, waarschijnlijk indirect. En dan het rijpe en rijke bloemstuk uit de collectie-M. Verschoor in den Haag! Vermoedelijk is dit wat later geschilderd. Maar hoe kenmerkt het zich door het zelfde conscientieuse, door de zelfde voornaamheid, door de zelfde rustige behandeling. Hoe broeiend is het bruin, hier en daar getemperd door grijs, hoe waarlijk mooi zijn de Japansche lelies geschilderd, bloem voor bloem en toch stil gehouden in dit schema van rijk goudleer!
Intusschen was de Zwart - wij waren met deze beschrijving den gang zijner ontwikkeling vooruit geloopen - zoo langzamerhand voor zich zelf gaan werken. Hij had zich een atelier ingericht in de Wateringsche straat, aan de voorzijde van de tegenwoordige fabriek Rozenburg. Wat hij daar precies maakte weet ik niet, wel dat hij reeds veel werkte. Doch die eerste tijd werd afgesloten doordat hij op zijn 18de jaar in de militie viel, en al teekende hij er voortdurend, voornamelijk portretten onder anderen van zijn superieuren, zóódanig dat hij er nog al voor gefêteerd werd en nog al eens vrij van corvée gelaten werd, het was een belemmering.
In dien tijd begon hij al bij enkele schilders bekend te worden en zoo kwam de schilder Nakken, een goede vriend van aankomende artiesten, o.m. bij den lateren vriend van de Zwart, den heer Ahn, om eenige studies van hem te verkoopen ten einde met de opbrengst daarvan een ‘bizonder knappen jongen’ vrij te koopen uit dienst. Dit kon toenmaals en gebeurde dan ook. Toch had hij het volgens zijn zeggen in zijn diensttijd goed gehad en er veel geleerd.
De Zwart was nu vrij, doch voor een jong schilder, zij het ook met nog zooveel talent was het productief maken van dat talent al even weinig gemakkelijk als nu. Hij werkte veel, maakte gewetensvolle studies in krijt en in olieverf, van boomen, waarvan de heer Hetzel onder anderen een bizonder precieus staal bezit in het fijne grijze ietwat Mauve-achtige licht, waarvan het uitvoerige en strakke teekenen iets primitiefs heeft; maakte ook figuurtjes aan de waschtobbe. Of het al in dien tijd was of kort daarop aan het kanaal in de duinen dat hij die reeds met zooveel compleetheid en eenheid voorgedragen kanalen met schuiten of strandjes met schuiten schilderde, is niet juist te zeggen. Men zou zeggen dat ze van na 1885 moesten zijn, maar volgens betrouwbare inlichting behooren zij almee tot zijn vroegste schilderwerk.
Zijn onderwerpen wisselden - en dit had hij met zijn leermeester gemeen - met de omgeving waarin hij woonde. En de Zwart is zelfs in Haag vaak verhuisd, onder anderen heeft hij tweemaal aan het kanaal, ook in den toren van het Van Stolkpark en voor een korten tijd zelfs in een herdershut
| |
| |
in de duinen gewoond. Dat was alles vóór '90, en ik meen, dat het ook omstreeks dien tijd was, dat hij in de fabriek Rozenburg werkte, die toen nog in een gewoon huis op de Prinsegracht, hoek Boekhorststraat, gevestigd was.
Vele Hagenaars zullen zich nog herinneren voor het raam van het kleine winkeltje van Rozenburg in de Lange Poten de glanzende tegels met onstuimige landschappen in een warm bruine tint bewonderd te hebben. Rembrandtiek in het neerschrijven van een lichteffect in bruin, vol de vormen, picturaal als een schitterende bituumschets en tegelijk vast en kernachtig afgeteekend de massa's tegen het licht der lucht. Het waren geen decoratieve vullingen van een tegel, het waren geen overgebrachte schilderijtjes; maar zooals hij het gaf, was het dezelfde scheppingsdrang, waarmee een groot schilder zich uit in het aanzetten van zijn schilderij. Hij dacht, hij componeerde op het formaat dier tegels. Ten einde telkens nieuwe gegevens te hebben, toog hij soms een week lang de dorpen van Zuid-Holland rond. Wat hij meebracht het waren verrassende natuureffecten, met een groot gevoel voor licht en donker. Het was hard werken van 's morgens 8, tot 's avonds 6 uren; toch hield hij het ruim anderhalf jaar vol.
Omstreeks dien tijd probeerden zijn vrienden een subsidie voor hem te krijgen. Hij had toen zijn atelier in de Spuistraat of Vlamingstraat. Vele der oudere schilders, dat wil zeggen niet de grooten, niet die van de eerste rij, maar zij die in den geweldigen opbloei der school, noodzakelijk achterbleven, hadden destijds een haat aan de zoo forsch naar voren komende jongere schilders. Betrekkelijk was dit een gevoel van onmacht tegenover het nieuwe dat op hen in kwam druischen. En toen een oudere vriend van de Zwart, bij Van Borselen kwam om een talentvolle jongen voor het subsidie aan te bevelen, bromde hij: ‘die honden!’. Intusschen de kans voor een subsidie was er altijd en de kwestie was maar of de Zwart werk zou willen insturen. Doch toen daarna nog eens bij Van Borselen geinformeerd werd, zei deze: ‘Dat is er ook een, die vent van jou!’ De Zwart had niet ingezonden! En wat meer is, toen men hem op wou zoeken, kon men hem niet vinden. Die verdwijning heeft zes à acht maanden geduurd, en ofschoon zijn ouders zeiden, dat zij het ook niet wisten waar hij was, zoo was hij toch al dien tijd bij hen aan huis geweest en had er die prachtige etsen gemaakt die met die van Bauer tot het allerbeste behooren, wat op dit gebied ten onzent in de negentiende eeuw gemaakt is, wanneer men als overal Matthijs Maris buiten de vergelijking laat. De schilder Josselin de Jong die een groote bewonderaar was van het talent van de Zwart en ook voor hemzelf veel genegenheid gevoelde, bracht met den heer Ahn de etsen rond, tot eindelijk de heer van Wisselingh de platen kocht.
| |
| |
Het was omstreeks 1890 dat hij aan de Beeklaan kwam te wonen. Het was er in dien tijd nog heel primitief en, hoewel er al huizen langs den Loosduinschen weg stonden, aan de Beeklaan waren ze nog schaarsch. Men was geheel buiten en had de duinen er vlak achter. Hij vond daar een heele schilders colonie bijeen en het is wel aan te nemen, dat het bijeenzijn van zooveel talentvolle jongeren van grooten invloed was op hun vorming. Toorop woonde er in een villatje, Breitner in het hotelletje bij Schrijver. Akkeringa was er, de beide Konings, Edzard en Arnold, Koppenol woonde er en ook Brouwer. De Zwart was er veel met Breitner, dien men destijds een verkeerd vriend voor hem noemde, maar toch heeft hij in het schilderen van bloemen veel van hem geleerd, zooals Akkeringa daar, en meer nog, den invloed van de Zwart ondergingen.
WILLEM DE ZWART: Bloemen.
(Eigendom van Mr. P.F.L. Verschoor, 's Gravenhage).
Van Toorop ging de grootste bekoring uit. Met zijn enorm teekentalent facineerde hij de schilders. Een er van ging zoo ver, dat hij vreesde, dat de kunst van Toorop de nieuwe richting zou worden, en onder anderen Akkeringa verhuisde naar de Witte Brug om buiten zijn invloed te komen. Er waren er
| |
| |
bij, en dit waren natuurlijk de zwakkeren, die niet gerust waren, alvorens zij de keerzijde van Toorop's opvatting ingezien hadden en daardoor vrij waren van de bekoring.
WILLEM DE ZWART: Aan het Strand.
(Eigendom van Dr. Bolte, Scheveningen).
Dit daargelaten, was het een prachtige tijd daar, niet alleen voor de Zwart maar ook voor Breitner, voor beide misschien, wat kleur betreft, een glansperiode. Ik weet niet of de zanderijen zooals die van A.A. Korteweg en Mr. P.F.L. Verschoor uit dien tijd zijn, naar de ligging daar zou men het wel zeggen. En het is wel aan te nemen dat de eerste sta-rijtuigen, de bloemen en de beste der figuren, zooals de jonge vrouw in het wit van den heer van der Weele, en ook de Scheveningsche stukjes met figuren zooals die indertijd van den heer Bignell en Dr. G.C. Bolten, meesterstukjes deze alle, daar ontstaan zijn.
Omstreeks 1893 leerde hij Dr. Frankenhuijzen kennen en ging met hem eenige weken naar Parijs. Hij bewonderde daar vooral de Italianen, die hij zeer hoog stelde et maakte daar nog iets van Montmartre, dat zeer mooi van toon was maar niet zoo aangrijpend als het witte paard van Breitner.
Waar en wanneer de prachtige wintergezichten gemaakt zijn, die de verrassing zijner als geheel niet gelukkige tentoonstelling van den Rotterdamsche Kunstkring waren, hebben wij niet te weten kunnen komen. Het eene, Vaart met sneeuw, behoort nu aan den kunsthandel-Krüger, in Den Haag, en het andere, Vaart bij winter, aan den heer M.J. Tiele, in Den Haag. Het
| |
[pagina t.o. 22]
[p. t.o. 22] | |
WILLEM DE ZWART: WINTER.
(Eigendom van den kunsthandelaar L.J. Krüger, 's Gravenhage).
| |
| |
zijn betrekkelijk groote stukken, of liever de indruk er van is grootsch: al de somberte van den winter is er met een prachtig sentiment in uitgedrukt. Kleur, anders de kracht van de Zwart, is hier nauwelijks aanwezig. Het is alles wit tot loodgrijs en de donkere stippen er in zijn door den zwerm van kraaien aangegeven. Het eerste is het mooiste als geheel, het mooiste in elkaar schuivend de verschillende plannen, en toch, de voorgrond van sneeuw op het andere is zoo prachtig, dat men nauwelijks weet, welke van deze beide zuiver lyrische werken te kiezen.
Op een aanteekening vind ik nog vermeld dat Dr. Titsingh zijn mooiste wintergezicht bezat en dat dit van voor 1894 was. Allicht dat dit een der beide bovengenoemde landschappen is.
Waar het aan te wijten is, dat er na dien tijd zooveel jongere schilders en van de beste Den Haag verlieten om zich in en om Amsterdam te vestigen, weten wij niet. Was het om den invloed der groote meesters te ontkomen? Of was het een verlangen om aansluiting met de Amsterdamsche jongere schilders hun tijdgenooten, of was het dat zij met de verplaatsing van den kunsthandel van Wisselingh naar Amsterdam en Londen hun steunpunt verloren? Hoe dit zij de Zwart vertrok na '94 uit Den Haag, om zich in Soest te vestigen, iets wat hij altijd betreurde en verweet aan den schilder, die hem dit aangeraden had.
Het is wel opmerkelijk, dat de Zwart in dit nieuwe milieu een geheel andere kleurschikking aannam. Opmerkelijk door de tegenstelling van de atmosfeer, die in Den Haag door de zee en het vocht der polders grijs gestemd is tegenover het kleurige groen van bosch en weide, van kleederdracht in het zwaardere Utrechtsche. Het was of hij alles in Den Haag achtergelaten had, wat hij vroeger verkregen had. Hij maakte er sterk gekleurde landschappen met vee, sterk gekleurde interieurs, hoog opgevoerde portretjes van boerinnen uit die streek zooals het meesterlijke uit de collectie-Ahn. Mooie motieven van geiten, sterk ook van kleur en vooral - maar dit was, toen hij voor een korte poos in Laren woonde, - de veemarkten, die een nieuwe periode in zijn kunst openden.
In deze onderwerpen komt de Zwart in een geheel andere zijde naar voren. In de pittige behandeling, in het leuke, krachtige typeeren der Gooische boertjes, dat wil zeggen, in het volle doorvoelen van het onderwerp om het onderwerp, komt hij dichter te staan bij onze zeventiende eeuwsche meesters dan bij de Haagsche der negentiende eeuw. Was hij in zijn prachtige Haagsche periode reeds een persoonlijkheid, toch was daar, en dit gold voor allen, een zekere gelijkheid in opvatting van kleur en licht te zien, waarvan de oorsprong bij hun aller meesters, de Marissen, te zoeken was. In deze veemarkten is de Zwart, èn in de onderwerpen, èn vooral in de behandeling
| |
| |
geheel zichzelf. Hier heeft hij aan de Hollandsche schilderkunst iets nieuws toegevoegd. En hoewel, wat kleurvoering aanbelangt, het werk uit zijn eerste periode harmonischer is, zoo zal, wanneer de tijd, die trouwens niet vreemd was aan de mooie patina, die zijn vroeger werk bezit, ook dit enveloppeeren en malscher maken.
Ditzelfde geldde ook van zijn latere landschappen, die sterk van kleur een stevige doch niet vloeiende schilderwijze te zien geven, eerst over een twintig jaren de volle mate van hun beteekenis kunnen toonen, ook al kan men nu reeds bewonderen de ruimte en de luchtbeweging die men hierin voelt. Want alles wat de Zwart gemaakt heeft, ook het minder fijne, ook het minder mooie, het is alles het werk van een ras-schilder, een schilder positief, zonder veel sentiment of zin voor stemming, maar wel met een zuiver sentiment voor het picturale en een zuiver begrip van het landschap, dat wil zeggen, niet in de gemakkelijke beteekenis, waarop dat in de uitbloei der Haagsche school gangbaar is, niet gemakkelijk, niet zoo'n effectje ten naastenbij, maar vast gehouden den indruk van kleur en van lijn en doorgevoerd, eerder stroef dan vloeiend.
Een onderwerp, dat hij na bij Soest en na Laren nog gevonden heeft en dat hij herhaaldelijk geschilderd heeft is een motief tijdens zijn verblijf te Amsterdam in het abattoir opgedaan, een koekop, soms van bloemen omringd, massief en groot gezien.
De jaren 1880 tot 1892 of '93 rekent men als die, waarin de Zwart zijn krachtigste en tegelijk zijn fijnste werken gemaakt heeft. Een periode, die tegelijk de krachtigste is van vele Haagsche meesters, oudere en jongere. Die werken, het zijn dan de Scheveningsche gevallen, de zanderijen, de eerste stukken met stationneerende rijtuigen, de bloemen en de figuur-schilderijen, een periode die, wanneer men er nog die prachtige sneeuw-gezichten bij rekent, tot '94 verlengd wordt. Zijn belangrijkste etsen behooren dan ook tot dezen tijd.
Wanneer men de schilders zijner generatie te zamen vergelijkt met de meesters der Haagsche school, hun leermeesters, dan komt het tot ons, dat de periode na '70 vergeleken met de hunne een zeer aaneengeslotene was. Niet dat ieder dezer meesters op de zelfde wijze werkte. Integendeel ieder onafhankelijk kunstenaar is individualist, is zichzelf. Maar onder deze was dat gemeenschappelijke zich ontwikkelen, dat gemeenschappelijke zich opwerken uit een voorafgegane periode tot een nieuw, dagelijks zich bewuster vormend tijdperk, tot de volle expansie van ieder afzonderlijk, en toch gezamenlijk door den wederzijdschen invloed, waarvan de waterverfkunst van het laatste kwart der 19e eeuw de groote overwinning is.
| |
| |
Waar hun meesters zich de middelen moesten vormen, tastend hun weg moesten zoeken, daar vonden de jongeren een zich afrondend geheel, daar vonden zij een volledig materiaal, een volleerde techniek, daar schilderden zij zoo spoedig zij een schilderkwast in de hand kregen met de allure der meesters, meesterlijk, maar zonder den groei, zonder de opvoeding, die deze gevormd had.
WILLEM DE ZWART: Kolendragers (ets).
(Eigendom van den Heer E.V.T. Ahn, 's Gravenhage).
Ieder werk van deze groep was dan ook vergeleken bij dat van Israëls, de Marissen of Mauve, eer een greep te noemen dan een bezonken, vast opgebouwd kunstwerk. Een greep, iederen keer, zonder dat het scheen, dat de verkregen ervaring hen ooit zou helpen tot het compleet doorvoeren van een schilderstuk, een greep, waar wel de kleur en wel het aspect met verrassende juistheid waren weergegeven, maar waaraan het rythme, het melodieuse, het prachtig evenwicht, vreemd was.
Bij hen vergeleken, waren de ouderen, hun meesters, reeds klassieken, die, rustiger over hun ezel gebogen, zich in hun onderwerp verdiepten, hun onderwerp verinnerlijkten, en meer luisterden naar hun stemmingen en sentimenten dan dat zij door het gedruisch van het leven gegrepen werden.
| |
| |
Op de jongeren daarentegen bruiste in den aanvang althans, het volle leven in: een model, een toevallige vrouw, een figuurtje aan het strand, het curieuse complex van sta-rijtuigen, een artillerie-manoeuvre, een koekop gevonden in het abattoir, wat toevallige bloemen alles was van hun gading, alles wekte hun lust op tot schilderen en tot kleur. Want kleur was het wachtwoord geworden van deze groep. Het schuiven der plannen weer te geven onder de fijnste trillingen van het licht, onder de werkingen der atmosfeer, die, de voorwerpen omhullend, deze, vervormen, vervagen, wezenlijker of levendiger maken, al naar de logische werking van het licht het wil, deze verfijning, deze verdieping in de natuur was niet hun zaak.
Het was trouwens uitgezegd in alle nuances en zij waren er niet naar om de formules, zelfs der grootsten, tot de hunnen te maken.
WILLEM DE ZWART: Koemarkt.
(Eigendom van den Heer J. Ernst, 's Gravenhage).
De Zwart maakt hierop geen uitzondering zijn werk, vergeleken bij dat zijner meesters, moge soms wat ruw gegrepen zijn, het onderwerp niet altijd verinnerlijkt wezen, de keuze er van niet altijd wel overlegd genoeg: altijd is bij hem den indruk sterk en oprecht, altijd is het het werk van een schilder, van iemand die met zijn oogen ziet en met zijn oogen alleen, altijd is het groot aangepakt, groot gezien, groot gehouden het licht, vastgehouden de kleur. Terwijl de richting van den tijd neigt naar het gewilde, naar het van te voren gedachte alsof de natuur uitgeput was, verrast hij altijd weer door zijn geheele overgave aan haar. Bij het vele intellectueele, bij het vele geprikkelde en nerveuse, blijft hij de robuste schilder met onverwachte fijnheden in de
| |
| |
uitvoering, met onverwachte gevoeligheden, altijd en voor alles schilder. Velen achten in een schilder vooral die ontwikkeling hoog, welke buiten hun metier ligt. Ofschoon wij deze opvatting niet deelen en de ontwikkeling van een artiest voor ons nagenoeg geheel berust in het vervolmaken, in het zich verdiepen in zijn kunst, in zijn vak, zoo willen wij hier toch nog bijvoegen dat, omdat de Zwart een zuiver schilder is, die met zijn oogen alleen ziet, hij daarom niet zonder belangstelling is, bij voorbeeld voor literatuur. Integendeel, de Zwart heeft altijd veel gelezen en dweepte een tijd lang met Tolstoï, niet alleen met zijn romans, maar ook vooral met den hervormer in hem.
WILLEM DE ZWART: Varkensmarkt.
(Eigendom van den kunsthandelaar L.J. Krüger, 's Gravenhage).
Langen tijd was het onmogelijk de persoonlijkheid van de Zwart samen te vatten omdat zijn vroeger werk te verspreid was. Een heugenis van vroegere buitengewone werken kwam ons een enkele maal in den zin, wanneer wij op een tentoonstelling voor een nog verschen de Zwart stonden, een schilderij dat men zeker meer recht gedaan zou hebben over tien jaar. Intusschen zijn er twee tentoonstellingen geweest, die in het bijzonder de aandacht op hem gevestigd hebben. De eerste was in den kunsthandel van E.J. van Wisselingh en Cie, die nu ruim vijf jaren geleden een verzameling van een collectionnair exposeerde van werk van de Zwart, dat zoo van zijn atelier in die collectie beland was. Vele dezer stukjes, onder anderen die mondaine
| |
| |
strandstukjes te Scheveningen, in welker kleurschikking men den leerling van Jacob Maris kon herkennen: het hoog opgevoerde grijs, het lumineuse der strandatmosfeer en het gebondene dat zoo veel deftigs gaf, gaf een geheel nieuwen kijk op den persoon van de Zwart. Op deze tentoonstelling volgde er een bij Van Gogh in Den Haag, waar wij de prachtige schuiten bij een zanderij voor het eerst zagen. De collecties Bignel en Mr. Verschoor toonden ons eveneens nieuwe zijden van zijn talent, zanderijen en bloemstukken. De witte bloemen van den eerste, naar ik nu meen, in een andere collectie, behooren tot het aller beste en aller fijnste dat de Zwart maakte. De bloemen van den laatste bespraken wij reeds, en de zanderijen, nu daar heeft hij misschien zijn grootste kracht nu geopenbaard. Ook anderen hebben daar belangrijke werken van gemaakt, maar geen als hij, die zoo de frissche zeewind er door wist te laten waaien als hij.
Het spreekt wel van zelf dat een zoo forsche schilder als de Zwart school gemaakt heeft. Bij hem dateert dit al van zijn vroegsten tijd. Wij wenschen hier geen namen te noemen, maar velen der besten hebben de vorming van hun opvatting, van hun kleur en van hun kleurbehandeling aan hem te danken. En deze invloed, die sterker is dan bij een der anderen, ongestraft sterker kon wezen om zijn gezonde schilderkunst, duurt nog altijd voort.
Indien deze tentoonstellingen ons niet de schakel hebben gegeven welke zijn eerste periode aan zijn laatste verbindt, zoo is deze ook alleen te vinden in de omstandigheden van zijn leven, in het zich verplaatsen van de eene landstreek naar de andere, in het zich bewust vrij maken van vroegere invloeden, in het zich geheel vrij maken van zijn meesters, evenals deze dat op hun beurt deden.
G.H. Marius.
Den Haag, 1909.
| |
[pagina t.o. 28]
[p. t.o. 28] | |
WILLEM DE ZWART: TAKKEN-BOSSCHEN LADEN.
(Eigendom van den kunsthandel L.J. Krüger, 's Gravenhage).
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
