Onze Kunst. Jaargang 7

[p. 231]

Elberfelder batiks
I.

Toen op de groote, Koloniale Tentoonstelling van 1883, later op de Tentoonstelling van Vrouwenarbeid van 1895, voor het eerst in Holland het Javaansche batikken ‘vertoond’ werd, toen heeft wel niemand onder de talrijke toeschouwers vermoed, dat met deze ‘Vorführung’ een nieuwe versieringstechniek werd ingevoerd, een allerbelangrijkste bijdrage geleverd tot de nieuw opbloeiende versieringskunst, die zich in enkele jaren over verscheidene landen van Europa zou verspreiden. Dat batikken zag er toen wel wat nuchter uit; al pratende, nauwelijks toeziende, teekenden die kleine, donkere vrouwtjes hun waslijnenspel op zakdoekjes. Vlug ter hand ging het, het een na het ander en haast machinaal-gemakkelijk werden de witte doekjes met zwarte lijntjes versierd en voor een rijksdaalder verkocht.

Juist daardoor maakte die vertooning weinig indruk, ten minste niet meer dan het werken van andere, inlandsche volken zou gedaan hebben. Alleen de zeldzame Nederlander, die de prachtstukken van Java's vrouwenkunst beter kende, zag opmerkzamer toe, voelde, hoe dit spelend beweeg van den tjanting toch eigenlijk een virtuose uiting was, een bewijs van meesterschap over dit waslijnenspel.

En nu, terwijl die invoering toch niet zoo heel lang geleden is, zou het zeer moeilijk zijn met zekerheid te zeggen, in welke der beschaafde landen van Europa niet gebatikt wordt. Sinds verschillende werkstukken uit mijn afdeeling aan de Elberfelder Kunstnijverheidsschool gepubliceerd zijn, komen van tijd tot tijd vragen om inlichting binnen, die bewijzen, dat haast overal gebatikt wordt.

Van het Noordsche Stockholm tot het Zuid-oostelijke Odessa vindt men, hier en daar, werkers, die bij gebrek aan vakliteratuur, zich moeien met batikproeven. Of het nu allen voortzetters van den eeuwenlangen, Javaanschen kunstarbeid zullen worden, dat is een andere vraag!

Het zijn meestal schilders en schilderessen, die misschien dragelijk een

[p. 232]

schilderijtje kunnen maken, doch nooit of te nimmer een behoorlijk ornament hebben geteekend, menschen, die vergeten, dat het batikken is een heusch-ornamentale arbeid, die technisch en esthetisch terdege verzorgd moet worden. Daarbij komt, dat men in Europa op zuiver-ornamentaal gebied nooit heel sterk ter been is geweest. Ornament is, na de Gothiek, steeds een bijvoegsel geweest van allerlaagsten rang en men heeft die geestelijke armoe goedsmoeds bedekt met liefelijke, naakte engeltjes en vruchten-guirlandes, die met schildershandigheid overal te gebruiken waren. Alleen daar, waar de techniek een dwingend heerscherswoord meesprak, ontstonden fraaie vlakornamenten, maar zoodra die techniek bijv. bij weefsels, zich tot hoogeren technischen trap ontwikkelde, werd het najagen van plastieke effekten schering en inslag. Een overvloed van zuivere ornamentweelde, die zich tot een eigen kunstvorm heeft ontwikkeld, zooals we bijv. in de oude werken der Maoris op Nieuw-Zeeland aantreffen, daarvan kan zelfs geen enkele stijlperiode in Europa een analogie aanbieden!

J.A. LOEBÈR Jr.: Gebatikte boekband.

J.A. LOEBÈR' Jr.: Gebatikt boekbandje.

Op tentoonstellingen ziet men nu en dan produkten

[p. 233]

van dit ‘batikken’. In de allermeeste gevallen heeft men er zich tamelijk gemakkelijk vanaf gemaakt. En spreekt men met de lui zelf, verwijst men ze naar de meesterwerken in Holland gemaakt, dan worden de schouders opgehaald. Ja, dat is overdreven, zooals die Hollanders werken, dat is heelemaal overbodig! Ziet li, het batikken, dat is kleurwerking en met een grandioos gebaar wordt zoo'n bonte lap in de hoogte gehouden, over een pied-de-stal gelegd met veel vouwen en plooien. Men ziet dan werkelijk kleurenmooi op de glanzende zijde, veel warm-gloeiend donkerrood met doorgevloeid blauw en groen, opgelicht met toevallige strepen en vlekken als lichtende punten.

J.A. LOEBÈR Jr.: Gebatikt tafelkleedje.

En zijn die kleuren - kennelijk slechte aniline-waar - echt? Och neen, dat behoeft niet! In welke salon komt zon, en welke kleur houdt het heden ten dage uit tegen zonlicht?

En zoo heb ik weleens ‘batiks’ gezien, die op de volgende manier versierd waren. De kunstenaar had daarbij een sneller instrument dan de

[p. 234]

kleine tjanting gebruikt, namelijk een bos rijsstroo. Die wordt in de gesmolten was gedoopt en men sprenkelt daarmee wasdruppels op het doek. Tijdens het verven worden die waspiekken duchtig gebroken en als dit niet ‘malerisch’ genoeg werkt, smeert men met penseelen extra kleuren op het doek. Ziet u, kleurwerking, dat is voldoende!

J.A. LOEBÈR Jr.: Gebatikt kussen.

Dit internationale batikgebied breidt zich dus wel in de breedte uit met allerlei variaties. Zelfs miskende profeten, die het heusche batik-evangelie bezitten, treft men er aan. Dat batikken is nog echter dan het Hollandsche werk, dat volgens dien profeet heelemaal niet echt is!

Deze Berlijnschen schilder is jaren geleden op avontuur naar Java gegaan. In dit Mekka der batikkunst hebben de priesteressen hem de edele kunst geleerd, een voorrecht, dat geen Hollandschen artiest ten deel gevallen is. Zij aan zij heeft hij met haar gearbeid, misschien wel op z'n Javaansch gehurkt op den grond.

En bij zijn vertrek uit Java heeft hij een aantal tjantings en verfhouten meegenomen, benevens een aantal pola's, de modellen, die de Javaansche vrouwen gebruiken. Zoo batikte hij te Berlijn Javaansche motieven en verfde met Javaansche verven, die hij met de Pruisische zonneschijn fixeerde. Zoo ik hoop, verrichtte hij deze werkzaamheden in sarong-kabaai, wat zijn arbeid nog echter gemaakt zou hebben.

Intusschen, de belangstelling, die hem kort na de reis op Java ruimschoots ten deel viel, is reeds lang verflauwd, daar zijn arbeid, hoe echt ook, heele-

[p. 235]

maal niet met de origineele Java-batiks te vergelijken is. Behalve het mooie, Indische rood zijn de kleuren vaag en verwasschen; het ornament - quasi Javaansch - toont duidelijk, dat alleen met pola's geen Javaansche ornamentiek te maken is.

En ook - dit moet ik waardeerend erkennen -werd in regeeringskringen met nadruk gezegd, dat, hoe mooi de Javaansche batik ook is, dat onze kunstuiting onmogelijk dezelfde kan zijn als die van een tropisch volk. Waarop de bewuste schilder in het vorige jaar weer naar Java vertrokken is, blij zijn ondankbaar vaderland te verlaten!

MARTHA BARME: Gebatikte blouse.

Echter behoeft men zich over al die uitwassen niet te verontrusten. Waar jong leven is, moeten die bokkesprongen voorkomen. En ze zijn ongevaarlijk, daar de vergelijking met serieus werk ze onmiddelijk als zoodanig doet herkennen. Hoofdzaak is, dat er overal hartelijke belangstelling is, die met goed onderlegde wetenschap betere stukken zal kunnen voortbrengen.

Het batikken verdient ruimschoots die belangstelling! Want, als ik in den aanvang van dit artikel releveer, dat ornament steeds het lijdenskind is geweest, vergeleken bij de hoogstaande kunst niet meer dan... kunstnijverheid is geworden, dan geloof ik ook, dat het den artistieken werkers veelal aan middelen heeft ontbroken met eigen hand de artistieke gedachte te verwezenlijken. Bijna steeds was men gedwongen dit door werkmanshanden te doen uitvoeren. Bij meubelen schaadt dit minder, daar goede werkteekeningen veel onheil verhinderen.

Doch bij versiering komen meer gevoelsredenen, men moet voelen, hoever men gaan kan in lijn en kleur, wat met elk technisch procédé te

[p. 236]

maken is, hoezeer van toevalligheden kan geprofiteerd worden en hoe men het technisch karakter moet laten meespreken. Dat zijn altemaal dingen, die alleen de geestelijke werker kan beoordeelen en beheerschen, hij alleen! Geen keurig uitgevoerd ontwerp op papier kan een soortgelijke werking in uitvoering verzekeren. Evenmin als het mogelijk is, dat een schilder door een handwerker zijn schilderij naar zijn ontwerp laat schilderen, een beeldhouwer zijn groep naar zijn teekening laat modeleeren, evenmin kan dit op ander en toegepast kunstgebied het geval zijn. Zelfs met de beste technische krachten zou het resultaat heel anders geweest zijn, als - evenals bij de schilderkunst denker en uitvoerder in één persoon belichaamd waren geweest.

Dit nu is veelal niet te doen. De meeste technieken vereischen, behalve een jarenlangen leertijd, uitgebreide inrichtingen met werktuigen en materiaal en sluiten alzoo elke gedachte aan eigen uitvoering uit.

En dit is het belangrijk voordeel bij batikken; het technische deel is bescheiden, wat den eisch van hulpmiddelen betreft. Men kan, zooals onze school te Elberfeld, een mooi ingerichte ververij gebruiken, maar ook volkomen uitkomen met eenige geëmailleerde pannen, een gootsteen en een waterleidingkraan. Voor een geoefend ornamentteekenaar is het leeren allerminst moeilijk; in 8-14 dagen tijd is het met eenige goede methode zeer wel mogelijk een eenvoudig ornament te batikken, terwijl het verven evenmin tijdroovend in leertijd is.

Technische bezwaren staan dus allerminst in den weg en de kunstenaar is daardoor in staat, zijn artistieke gedachte zelf in doeltreffende wijze in materiaal vast te leggen, zonder van anderen hinderlijk afhankelijk te zijn. Zijn arbeid zal van dieper, hooger waarde worden!

Daarbij komt aanmoedigend het bekoorlijke van het batikken. Het is iets heel moois, waarvoor men steeds meer gaat voelen. Zelf batikkend gaat men begrijpen, hoe die Javaansche vrouwtjes geduldig weken aan weken aan één doek werken kunnen. Het is iets, dat niet loslaat, steeds verrassend blijft en telkens nieuwe vondsten voortoovert. Ik merk het meermalen bij mijn eigen leerlingen; als ze door de een of andere oorzaak een tijdlang den tjanting niet gehanteerd hebben, dan vragen ze verlangend weer te beginnen.

Daar is allereerst die teekenarbeid, dat spelend voortglijden over het doek, weeke, vloeiende lijnen gevend, die weer ingevuld worden met sterker vloeiende was, gulzig de aangegeven ruimte bedekkend. Zienderoogen ontstaat het ornament, mooikleurig goudgele was, zacht glimmend op het doffe, witte doek.

Dan het verven, dat al die blankheid wegneemt, de wasglans doet verdwijnen in een doffe, donkere kleur. Het schijnt dan of al die arbeid te vergeefsch is geweest. Maar in den ketel met het borrelend water komt een nieuwe sensatie. De was lost zich op, in vettige blaasjes drijft ze naar boven, vormt een vieze, onsmakelijke laag. Doch als die afgeschept is, ligt in het

[p. 237]

kokende, dampende water een helder kleurig doek met tintelende kleuren en blanke lijnen, verrassend in den ketel omgetooverd. De kleuren zijn donker, veel te diep en als de stof gedroogd is, komen de heusche kleuren te voorschijn in al hun gloedvolle waarde. Fijne kleuraderen verschijnen in het smettelooze wit en vermooien het ornament.

J.A. LOEBÈR Jr.: Gebatikt avondtoilet.

Gebatikt gezelschapstoilet.

Nu eerst komt verrassend te zien, wat men gewerkt heeft. Wat eerst in was te zwaar was, wordt nu licht en kleurig; de magere wasteekening op het witte veld krijgt na het verven zijn volle waarde, vertoont zich helder en fijn op donker kleurend fond.

Dat uitkoken van de was, dat is het mooie moment, dat bij elk nieuw stuk wel teleurstelling kan geven, maar in de meeste gevallen van blijde, verrassende werking blijft zijn.

Elberfeld. Maart 1908.

(Wordt vervolgd)

J.A. Loebèr Jr.