Onze Kunst. Jaargang 6

[p. 35]

Boeken & tijdschriften

Twintig oorspronkelijke houtsneden over Antwerpen door Edw. Pellens

Ed. Pellens liet dezer dagen eene verzameling van 20 houtsneden verschijnen.

Houtsneden, helaas! lamenteeren sommige jeremiassen, het vak gaat ten onder, het wordt gedood door de mechanische middelen waarover men heden beschikt.

En inderdaad, hunne profetie is maar al te waar, zoo men door houtsnede verslaat de slaafsche lijntje-voor-lijntje-navolging van eene teekening Dergelijk werk wordt althans door de fotogravuur overvleugeld omdat 's menschen oog en hand nooit de scherpte van eene kristallen lens noch de gevoeligheid eener lichtplaat zullen evenaren. Maar daar staat men op mechanisch- of nijverheidsgebied.

Graveerkunst bestaat immers evenmin in lijntjestekken op hout, als fijnteekenen met regelmatige kruisstreepjes de schilderkunst of de beeldhouwkunst uitmaken. Dat zijn slechts bijzaken, ten hoogste hulpmiddelen om eenige behendigheid te leeren verwerven in de uitoefening van het vak, maar zij zijn nooit een einddoel geweest en zullen het nimmer worden.

En, indien de fotografie eenig nadeel heeft kunnen berokkenen aan houtsnijders, zooals de mechanische bewerking van marmer schade gedaan heeft aan steenkappers, dan toch zal noch de fotografie noch welk ander mechanisch werktuig ooit eenige kunst dooden.

Houtsnede is eene kunst die gansch op zich zelve staat, zooals schilderkunst of beeldhouwkunst. Eens stond zij in zeer hooge achting, maar, in onzen tijd, schijnt zij veel van haar aanzien verloren te hebben, niet alleen bij het gewone publiek maar, hoe verwonderlijk ook, zelfs bij schilders. Waaraan is die miskenning toe te schrijven? - Grootendeels aan eene verkeerde opvatting van, of liever eene onbekendheid met de graveerkunst.

In de verleden eeuw was het streven der houtgraveurs zoo naast mogelijk te komen bij de koperplaat; zij trachtten op hout dezelfde effekten te bekomen als op koper verkregen werd, en, in die richting hebben, wel is waar, meesters in het vak wezentlijk verdienstelijke proeven geleverd; maar, zij hebben ook uit het oog verloren dat zij de karakteristieke hoedanigheden der grondstof miskenden, de eigenaardigheid der houtsnede en hare zelfstandigheid knakten en evenveel buiten spoor liepen als glasschilders of tapijtwevers die olieverfschilderijen willen nabootsen.

De wijze van behandelen der grondstof was daar eene der oorzaken van en hoofdzakelijk de voorbereiding der plaat. De teekening werd op de houtplaat met de pen, in haar geheel voltooid, zoodat het graveeren zich bepaalde bij het wegsteken van de witte ruimte tusschen de lijntjes en alzoo daalde zij tot louter eene behendigheid in het hanteeren van het graveerstift.

Zulks had voor noodzakelijk gevolg dat het voldoende was die behendigheid te bezitten en eenige oppervlakkige kennis der teekenkunst, om zich den titel van houtgraveur aan te matigen. En dit verklaart ook hoe zooveel middelmatig werk voor houtsnijkunst doorging, en deze laatste in minachting kwam. Intusschien verschafte de hedendaagsche wetenschap ons werktuigelijke middelen: de fotogravuur namelijk om met de meeste nauwgezetheid de fijnste penteekening tot drukplaat te maken. Moest nu de gravuur niets anders zijn dan de stipte navolging van de lijntjes eener teekening, dan, ja, is de tusschenkomst van een werktuig het zekerste, maar dan ook bepaalt, onder kunstopzicht, de waarde van de plaat zich bij de teekening en kan er geene sprake zijn van graveerkunst.

Deze laatste veronderstelt, van wege den plaatsnijder, eene vertolking van zijne persoonlijke teekening of van die eens anderen kunstenaars.

Eene lijnteekening is zelfs overbodig om eene kunstplaat voort te brengen. De graveur kan immers volgens eene waterverf- of

[p. 36]

grauwschildering werken. En aldus vervalt volkomen het stelsel van getrouw-allelijntjes te eerbiedigen, vermits in zulke beelden hoegenaamd geene lijntjes bestaan maar slechts tonen. De graveur dient te weten door welken aard van lijntjes hij die tonen zal weergeven.

Is nu de graveur ook de schepper van het beeld, zoodat het gewrocht uitsluitelijk van zijne hand is, dan heeft hij een volledig kunstwerk geleverd. En behandelt hij daarbij even zwierig het teekenstift als de graveernaald of het -mesje dan zal hij een meesterstuk van gravuur leveren zooals de etsen van een Rembrandt of de houtsneden van een Albrecht Dürer er inderdaad zijn.

Niet meer als een beeldhouwer voltooit de houtgraveur zijn gewrocht naar eene voorafgaandelijke teekening. Beide wijzigen voortdurend hun werk nagelang het vordert, zoodat het, ten slotte soms, zooniet in de hoofddeelen, dan toch in de onderdeelen, grondig van de eerste teekening afgeweken is, en eene gravuur niet meer gelijkenis aanbiedt met de oorspronkelijke opvatting als een marmeren beeld met zijn potaarden ontwerp of eene schilderij met hare schets.

Het gebrek aan scheppingskracht en aan teekenkunde van wege vele houtsnijders, die niet te min veel behendigheid aan den dag legden in de stoffelijke uitoefening van hun vak, was oorzaak dat men van hen niet meer vergde dan ervan te verwachten was, dat is te zeggen, zuiver snijden van hunne plaat. Maar daaruit volgt niet noodzakelijk dat van houtgraveurs niets meer te verwachten is dan zuiver snijwerk. Al zijn alle steenkappers geene beeldhouwers, kan wel een kunstenaar-beeldhouwer zijne beelden zelf in steen kappen en hij laat doorgaans dit gedeelte van zijn werk, en met leedwezen slechts, over aan helpers, zoogezegde praticiens, alleen om ontslagen te zijn van eene vervelende en vermoeiende stoffelijke bezigheid. Maar graveeren is geen slafelijk werk en een gewetensvol plaatsnijder duldt daarom de tusschenkomst van niemand of van niets.

Het is dan ook hoofdzakelijk onder dit opzicht dat de platen van Pellens te beschouwen zijn.

Het Album van Pellens bestaat uit eene reeks kijkjes in de stad Antwerpen, langs de kaaien, op de straten en in binnenhuizen. Zij zijn gedeeltelijk in tonen gedrukt, gedeeltelijk in kleur, nagelang het onderwerp het eischte, maar niet werd gestreefd naar de nabootsing van koperplaat, of ets, of schilderij, of aquarelle. De kunstenaar heeft de groote verdienste, uitsluitelijk en eerlijk, op zijn gebied van houtsnijder te blijven en al de eigenschappen van de behandelde grondstof te eerbiedigen; het hout te doen geven, wat het geven kan, zonder de minste navolging van bijzonderheden, die een andere aard van gravuur oplevert.

Eene bijzonderheid nog van deze platen is dat de meeste gesneden zijn, op den draad van het hout, volgens de oorspronkelijke manier, en niet gestoken met het stift, op den kop van het hout, welke laatste behandeling van in den loop der xviii^e eeuw zoo noodlottig de houtsnede van hare baan deed afwijken, dat zij er al haar eigenaardig karakter door verloor en er bijna geen verband meer te bespeuren is tusschen de gewrochten van de opvolgers van Papillon en die van Albrecht Dürer en zijne school.

Pellens keerde terug tot de oorspronkelijke bron zijner kunst, hij heeft de oude, eenvoudige middelen met een gansch nieuw hedendaagsch karakter bezield en in die richting zeer verdienstelijk kunstwerk geleverd. Hij zal wellicht niet onmiddellijk begrepen worden. Zij die aan den ouden slenter gewend zijn, en van houtsnede niets meer verlangen dan de werktuigelijke kopij van een model, zullen misschien verwonderd opkijken. Met verouderde voorbeelden voor den geest zullen zij in Pellens' werk zoeken wat er niet in te vinden is, en het verdienstelijke dat er wel in ligt voorbijzien.

Alles laat niet te min verhopen dat de kunstenaar zich zal volmaken en in de ingeslagen richting nog menige verdienstelijke platen leveren. Zijne tegenwoordigheid als leeraar van houtgravuur aan de Academie van Antwerpen, zal stellig niet zonder invloed blijven op de kunstontwikkeling in ons land.

P. Buschmann.