Onze Kunst. Jaargang 6

[p. 232]

Van onzen tijd

OM het onuitsprekelijke uit te drukken, heeft ten allen tijde de kunst in vorm en kleur, in klank en maat gediend. Slechts bij benadering kan gezegd worden, waarom het zich zóo als kunst in vorm en kleur of klank en maat aan ons openbaart en niet anders. Het woord als middel om de schoonheidsaandoeningen te verklaren, kan slechts zeer onvolkomen na stamelen, wat in de kunst, met blijden jubel of ernstige gedragenheid klaar wordt uitgedrukt, en waardoor de ziel van den menschin dien zaligen intransen toestand komt, die wij genieten noemen; genieten in de hoogste, reinste beteekenis; een genieten dal deugd is. Alleen het woord, door den dichter in poësie of klankrijk proza gebruikt, kan door klank en rythme vereenigd met de uitbeelding door het woord, de schoonheidsaandoening van kunst wekken.

Het hooren van eene symphonie van Beethoven of een goed uitgesproken gedicht kan gevoelens bij ons opwekken, die men onmogelijk in woorden zou kunnen kenbaar maken. Onze ziel wordt dan bewogen door het onzegbare, het allerdiepste gevoel; het beweeg onzer ziel is voor ons zelve slechts gewaarwording en brengt ons nader tot de allerhoogste schoonheid. Wij blikken in een wereld buiten de onze; latente krachten worden uit sluimering gewekt. Wij zien de nog gesluierde Isis in stralende schoonheid en wachten met onuitsprekelijk verlangen naar de aanschouwing van haar wezen, hopen begenadigd te worden, slechts iets te weten, iets te begrijpen van het voor ons verborgene.

Kunstenaars, die deze gevoelens door hunne werken bij groote groepen van ontwikkelde menschen kunnen wekken, beschikken over een vorm van uitdrukking voor deze groepen verstaanbaar.

Eene ware kunstuiting zal ten allen tijde bij de fijnst ontwikkelden de gewaarwording, die wij het bewegen van ziel tot ziel noemen, het allereerste treffen.

In tijden van bloei als b.v. de middeleeuwen, de Grieksche enz., mogen wij aannemen, was dat medevoelen met den kunstenaar, dat genieten daardoor bij de aanschouwing of de aanhooring van het onzegbare, door hunne

[p. 233]

werken, dat bevroede van een hoog ideaal leven in groote gemeenschap, in groote groepen aanwezig.

Er was een gemeenschappelijk ideaal.

De kunstenaars te dien tijde bekend met dit gemeenschappelijk ideaal hadden daardoor ook een gemeenschappelijken vorm, om dat onzegbare in hunne kunst tot uiting te brengen.

Wij, die hunne werken aanschouwen, spreken van stijl uit dezen of dien tijd. Wij zien den conventioneelen vorm en bedoelen die daarmede. Men zou daarvan kunnen zeggen, te dien tijde was een groote ziel bij een heel volk.

Onze tijd kenmerkt zich door de meest uiteenloopende idealen. Meer dan ooit liggen de groepen uit elkaar en zoekt ieder op zijn gebied naar groei en volmaking. Er is geen conventie in den vorm van kunstuiting, dan die welke verouderd is, en niets is erger dan dat de conventioneele vormenspraak van andere tijden, levenloos wordt voortgesleept door een tijd, welke die conventie niet schiep.

Vrij moeten wij komen, vrij van die conventies, waardoor wij het eigen zien, het eigen voelen verdooven en noodeloos aan banden leggen. Kennis mogen wij nemen van alle bekende waarheden; al zoekende, en kennis nemende zullen wij tot een nieuwe conventie komen, en de algemeene waarheden erkennen als eeuwig blijvende en de zelfde. De ziel moet vrij blijven, zonder druk van verouderde conventies.

Hier en daar wellen bronnen op, en vormen ieder, door het met hindernissen versperde terrein hun beekje, schuimende en bruisende nog onzeker van gang, nu door deze dan door gene hindernis van richting veranderende. Opspattende tegen al te groote blokken, er over heen, onder door of er om heen gaande, den door niets meer te stuiten gang vervolgende, zich vereenigende met andere bronnen stroompjes; weer krachtiger geworden zal het andere hindernissen eindelijk kunnen vernietigen tot eindelijk alle vereenigd zijn, en als een geweldige stroom een weg zal zoeken naar de gemeenschappelijke vereeniging met andere geweldige stroomen in de gelijkheid der zee.

Ieder naar zijn persoonlijken aanleg, en ook al naar zijn omgeving, zoekt den uitgang. Onmiskenbaar voelt bijna ieder dat de conventioneele vormen hebben uitgeleefd. Het waarheen is voor velen nog onduidelijk. Daardoor zijn ze gelijk aan het zich voortstuwende stroompje, den gang dan naar dezen, dan naar genen kant vervolgende. Doch ondanks alles, eenmaal uitgebroken, moet het vooruit.

Onze tijdgeest is een die zoekt naar vereeniging tot een beter leven; niet alleen materieel, doch ook geestelijk. Het eene als gevolg van het andere.

In onzen tijd is een gemeenschappelijk ideaal zich langzaam aan het ontwikkelen.

[p. 234]

Nog ligt de vrucht rustig in den schoot, slechts af en toe beweegt ze zich, en is alleen voor de draagster haar aanwezigheid merkbaar; dat ze leeft daar is ze zeker van. Na behoedzame verzorging zal eens de glorievolle dag der baring aanbreken en het jonge leven zich in alle stralende reinheid openbaren.

Wij leven in den tijd der dracht.

De Grieken en de Gothieken hadden voor de bouwkunst en de onderhoorige ambachts- en nijverheidskunsten een algemeene vormenspraak, die in nauw verband stond met hunne levensbeschouwing en levensstandaard. Door hun gemeenschappelijk ideaal, was die vormenspraak geheel eigen en niet ontleend aan andere tijden; de conventioneele vorm was er een geheel passende voor de tijdgenooten. Met den groei van die volkeren, had een voortdurende verandering ook in de vormenspraak plaats. Die veranderingen gingen, hoe gering die betrekkelijker wijs gesproken, voor ons ook mogen schijnen, toch gewoonlijk met strijd gepaard. Elke nieuwigheid werd door de achterblijvenden, zich aan de oude conventioneele vormen houdenden, bemoeilijkt.

Herinneren wij ons bij voorbeeld hoe de Italianen, alles wat leelijk en grof was met den spotnaam Gothiek noemden.

Hoe de Gothiek in de xii^e eeuw in Noord-Frankrijk ontstond en hoe van hieruit langzaam doch zeker de Romaansche stijl verdrongen werd en weer in de xv^e en xvi^e eeuw allengs voor de Renaissance plaats moest maken.

En om nog verder te gaan: hoe de ontwikkeling der Grieksche stijlen met moeite en langzame opeenvolging van vormenspraak zich eindelijk ontwikkelt tot de prachtbloemen, waarvan het Parthenon van Ictenos en Calicratus met de prachtige beeldversieringen van den allergrootsten der beeldhouwers, Phidias, onder de gouden regeering van Perikles een der heerlijkste is. Met welke moeilijkheden de nieuwe leer der wijsgeeren, als Anaxagoras en Socrates, om slechts enkele te noemen, te kampen hadden tegen de verouderde opvattingen.

Ieder die zoekt naar nieuwe conventies, d.w.z. die tracht een vormenspraak eigen aan zijn tijd te ontwikkelen, ondervindt bemoeilijking van de oude conventie-aanhangers; lang duurt het soms voor het hun duidelijk wordt, dat ze doode vormen voortsleepen.

Dan eerst als het algemeen begrip, als de algemeene denkwijze veranderd is; als de gemeenschap zich een nieuw ideaal voor oogen gesteld heeft, ontstaat weder een nieuwen conventioneelen vorm voor allen begrijpelijk.

Elke tijd van overgang tot een nieuw ideaal ondervindt weer dien zelfden ouden strijd.

Het is echter onredelijk om plotseling een geheel nieuwe algemeene

[p. 235]

vormenspraak te eischen, in een tijd dat een nieuw ideaal nog niet tot de gemeenschap behoort.

De ontwikkeling der kunsten van Europa kenmerkt zich het meest door betrekkelijk snel opvolgende perioden, wel te verstaan in verhouding tot de Oostersche landen. De groote veranderingen in vormenspraak met het christendom begonnen en tot nog toe voortgezet is met de historische ontwikkeling der landen van Europa ten nauwste verbonden. Die perioden, welke wij stijlen noemen, sluiten onmiddellijk aan met de verwording der geschiedenis.

Landen waar het religieuze geloof eeuwen na eeuwen hetzelfde is gebleven, laten dan ook niet die enorme verschillen in hun kunstuitingen zien. Slechts hier en daar ontmoet men vreemden invloed en toonen de kunstvoortbrengselen de afspiegeling daarvan. Doordat er zoolang hetzelfde ideaal bleef, verouderde de vormenspraak alleen naar tijd, naar evolutie. Letten wij maar op landen als China, Japan, enz.

Het humanisme als wetenschappelijke richting trachtte de Grieksch-Romeinsche tijd en beschaving weer nieuw leven in te blazen. Tegelijk daarmede werd de eenheid van godsdienst aangetast, het was als het ware een voorbereiding der latere reformatie, hoewel ook die wegen weder uiteen liepen. De geest van verdeeldheid was er echter, en drong meer en meer door; twijfel aan de bestaande orde van zaken deed een ieder zoeken, en zich in groepen plaatsen.

Wat al strijd, hoeveel opoffering, heeft men zich al niet getroost! Hoevele martelaren lieten zich martelen voor hun nieuw ideaal. En hoewel verteederd en misschien minder gewelddadig wordt die strijd toen begonnen, feitelijk niet nog voortgezet?

Het is een gestadige groei, van eeuwen, niet te keeren.

Wel beschouwd is de geheele Renaissance een zoeken geweest naar een nieuwe vormenspraak. Doch waarom het grijpen naar de reeds zoo lang verouderde conventioneele vormenspraak der Romeinen? Hoe ook aangepast, en er getracht werd nieuw leven in te blazen, toch is ze nooit zoo eigen aan den tijd geworden als dat met de Gothiek het geval was.

De reden hiervan moeten wij dan ook dieper zoeken. Inderdaad lag reeds in deze ‘herboring’ een begin van verval, door het verdwijnen van één algemeen ideaal.

De verschillende Lodewijk-stijlen, hoewel over alle landen van Europa van invloed, zijn toch zoovele tastingen naar die eenheid.

Ook in Nederland werden gedurende de achttiende eeuw de Fransche stijlen als voorbeeld gekozen. Merkwaardige voorbeelden kunnen wij nog dagelijks, langs onze mooie Amsterdamsche grachten gaande, daarvan

[p. 236]

zien. Hoewel erkend moet worden, dat van slaafsche navolging niet gesproken mag worden, een eigen Hollandsch karakter kenmerken deze kunstuitingen ongetwijfeld, en is kenmerkend voor onzen landaard. Later zien wij weer de gebogen vormen in de meubels uit den tijd van Lodewijk XIV en XV vervangen worden door de na 1770 meer strenge vormen der Lodewijk XVI-periode welke wederhaar voedsel zocht en zich ontwikkelde uit de antieke. Een zucht en zoeken naar andere vormen, toen de gebogen vorm had uitgeleefd.

De vormenspraak voldeed niet meer aan de meer strengere eischen en de meer ernstige levensbeschouwingen welke al groeiende waren. De opgravingen van Herculaneum en Pompeï van 1740 en onder Murat in 1808 krachtdadig voortgezet, waarbij belangrijke opgravingen gedaan werden en meer en meer de overblijfselen van houw- en ambachtskunsten uit dien tijd onder de aandacht begonnen te vallen, werden door velen als een gretig voedsel gegrepen, en dacht men een nieuw leven daarmede te kunnen beginnen.

Ongetwijfeld hebben wij aan de architecten Charles Percier, en Pierre Fontaine, zeer veel te danken, en zijn zij het die het ‘débacle’ waarvoor de kunst toen stond, verhoedden, althans opschorsten.

Deze architecten, die te Herculaneum en Pompeï allerlei serieuze opmetingen der ontdekte bouwwerken en ambachtskunst-voortbrengselen deden en in teekening brachten, kwamen met hun rijken schat weer naar Parijs, en stichtten door hun werken naar de opgedane gegevens, niet zonder groote moeite en strijd, den z.g. Empire-stijl. Welke prachtige gebouwen, meubels en allerlei sieraden en huisraden zij in hun eigen karakter, gebazeerd op de gegevens der Antieke, ook maakten, hoe groot hun invloed ook geweest is, toch bleef deze een van zeer persoonlijken aard.

Wij kunnen niet zeggen, dat het een vormenspraak zoo eigen aan hunnen tijd is geweest als noodig voor een gestadige ontwikkeling in die lijn. Wij kunnen niet den levenden conventioneelen vorm daarin herkennen die een gestadigen groei mogelijk maakte.

In vergelijk met de ontwikkeling en den duur der Gothiek is de levensduur der Empire-periode een zeer korte te noemen. Wij kunnen, zooals ik reeds zeide, de reden hiervan zoeken in het feit dat het gemeenschappelijk ideaal ontbrak.

Met dit korte overzicht kunnen wij, dunkt mij, volstaan, om als toelichtingen te dienen voor hetgeen ik wilde zeggen, n.m. waarom wij nog zoo zoekende naar een vaste vormenspraak zijn.

Er is echter een nieuw ideaal groeiende, een verwording van maatschappelijke toestanden, die ontegezeggelijk van invloed op de kunsten is. Hier en daar zien wij ideën groeiende, kunstenaars, die trachten er een richting aan te geven, bezield als ze zijn door dat nieuwe ideaal.

[p. 237]

Groot en spontaan beloven de komende tijden te zijn. Rechtvaardig en eerlijk, zoekende naar waardiger mensch zijn, streeft onze tijd tot één algemeen economisch onwikkelingsideaal. Hervormerstheoriën onzer maatschappelijke verhouding hebben ons een blik doen slaan, op een toekomst die ons hoop schenkt op een zuiverder leven: een leven met de waarheid als hoogste en oudste geloof. Een leven waarin een gemeenschappelijk ideaal zal zijn.

Dit is de grondslag waarop een nieuwe kunst periode zich zal kunnen en moeten ontwikkelen.

Met het eeuwig nieuwe, het eeuwig blijvende: schoon, goed en waar, dat is schoon, goed en waar voor oogen, en met deze principen als richtsnoer en daarmede de kunst toetsende, zal als van zelf een stijl groeien, mits wij die oude waarheden met eigen vormenspraak uitzeggen, en geen vormen vreemd aan onzen eigen tijd, vreemd aan onze levensverhouding, trachten leven in te blazen. Want nogmaals, niets is erger dan een levenloozen conventioneelen vorm in een tijd voortsleepen, die dezen conventioneelen vorm niet schiep.

Met het betrachten der waarheid, waarin het schoone en goede omsloten is, kan dan ook onmogelijk een voortsleepen van dezen dooden vorm gerechtvaardigd worden.

Jac. Van den Bosch.