Onze Kunst. Jaargang 6

[p. 3]

Over Paulus Potter
Naar aanleiding van zijn ruiterportret van Dirk Tulp, gegraveerd door P. Dupont

Nicolaas van Rheenen, die van zijn ouders als extra-legaat onder anderen de schilderijen-verzameling van Paulus Potter, den eersten man van zijn moeder, gekregen had, op beding die bij elkaar te houden, heeft Houbraken omtrent hem, die de roem der familie was, in groote trekken juist ingelicht. De verwantschap met Paulus Bartsius en daardoor de afstamming van een dochter uit den huize van Egmond moge een graad nader zijn geweest dan hij opgeeft, Potter's herkomst wordt daar niet geringer door. Paulus Potter voelde zich dan ook zeer; in het St. Lucasgild te Delft liet hij zich als Mons. Potter inschrijven. Zoo zijn er meer kleine verbeteringen en aanvullingen van wat wij bij Houbraken vinden, maar geen belangrijke nieuw ontdekte feiten te vermelden⁽¹⁾.

Paulus Potter is geboren November 1625 te Enkhuizen, als zoon van den glasschrijver, later ook schilder Pieter Potter en van Aacht Paulusdr. Bartsius, de zuster van den Alkmaarder schilder Willem Bartsius. Reeds zeer jong heeft zich Paulus als kunstenaar ontwikkeld, en wanneer wij later in al zijn kunst het werk van een graveur meenen te herkennen, dan zou ik willen vragen, of daar voor een deel niet de opleiding tot glasschrijver, die hij met Lucas van Leiden gemeen zou hebben, de oorzaak van kon zijn.

Het oudste gemerkte werk is een teekeningetje in het Städelsche Instituut, een everjacht met potlood op perkament, waarop staan zou: Paulus Potter F. out 14 jaar a^o 1641, wat evenwel niet uitkomt met zijn werkelijken leeftijd, daar hij reeds in 1640 14 jaar oud was en 15 werd.

Hij heeft eerst zeker veel met zijn vader samengewerkt, en van de platen naar hun ontwerpen, waar niet uitdrukkelijk op staat of Pieter of Paulus ze

(1) T. van Westrheene Wz, Paulus Potter sa vie et ses oeuvres. Obreen's Archief I, p. 7; 40, II, p. 139, III, p. 263. Spectator 1874, p. 250. Oud-Holland IV, p. 270; XI, p. 34. (Bredius over Pieter Potter).

[p. 4]

gemaakt heeft, is dit niet met zekerheid te zeggen. Ja, het gezicht op Sloterdijk met het vee in de weiden, dat op de plaat van Nolpe van den intocht van Maria Henriette van Engeland in 1642 voorkomt, draagt zoozeer het kenmerk van Paulus in zijn lateren trant, dat men zeker aan hem zou denken, wanneer er niet voluit Pieter stond. Een bewijs te meer dus van den invloed van den vader op den zoon.

Feitelijk maakt Paulus in dezen tijd ook geheel andere dingen. Zijn Elias met den Engel, door Nolpe gegraveerd, lijkt Vlaamsch in het landschap, italianiseerend in de figuren. Alleen in de planten op den voorgrond, herkent men hem reeds. Kan hier ook voorbijgaanden invloed van Bernard le Petit, die volgens Hoet⁽¹⁾ zijn meester is geweest, te bespeuren zijn? In elk geval, sprekend is de overeenkomst tusschen een andere bijbelsche voorstelling, Abrahams uittocht, een schilderij van 1641, en hetzelfde onderwerp, door Moeyaert behandeld (1628), n^o 81 der veiling Werner Dahl. Het stuk van Potter, uit de verzameling Höck, afgebeeld in de Zeitschrift für bildende Kunst 1892, tegenover bladzijde 272, is in verscheidene figuren en dieren een in het oog loopende navolging van het werk van Moeyaert. In het vee zien wij toch reeds hij Potter de belofte die weldra vervuld zal worden. De menschelijke figuren zijn onbeholpen, het landschap is conventioneel, behalve de waterval. Daarin is vooral het schuim op het wegloopende water merkwaardig juist opgemerkt en weergegeven. Hij moet, dunkt mij, eigen studies naar de natuur gemaakt hebben, maar hij behoeft, geloof ik, het land daarvoor niet te hebben verlaten, en zelfs zou ik meenen, dat een duinbeek, als die van Leiduin bij Haarlem, of anders een molentocht, een voldoende voorbeeld kan zijn geweest.

Pieter Potter, die tijdelijk, omstreeks 1646 te Leiden gewoond had, heeft zich later te Amsterdam gevestigd en is daar tot zijn dood in 1652 gebleven. Alleen schijnt hij ook in 1647 in den Haag gewerkt te hebben⁽²⁾.

Zijn zoon had zich reeds op 6 Augustus 1646 te Delft in het St. Lucasgild als meester laten aanteekenen, en op een schilderijtje van 1647, paarden voor een herberg, zijn de torens van Delft op den achtergrond te zien.

Uit dit jaar zijn reeds veel schilderijen, en daaronder van zijn beroemdste, als de stier van het Mauritshuis en het kleine paneeltje uit de verzameling Choiseuil, thans in mijn bezit. Daartoe behoort ook een landschapje met vee, uit de verzameling van der Linde van Slingelandt, thans het eigendom van den Markies van Westminster, waar, volgens oude overlevering, het kasteel Brinkhorst, tusschen den Haag en de Geestbrug, op moet voorkomen.

(1) Oud-Holland IX, blz. 137.

(2) Het is een vergissing van den heer Bredius dat hij hem ook naar Delft laat gaan. Het register noemt duidelijk Paulus.

[p. t.o. 4]

[p. 5]

Hij woont dan echter nog te Delft, waar in het register van 1650 wordt aangeteekend dat Paulus Potter naar den Haag vertrokken is. Dat was gebeurd in 1649, toen hij daar als Meester-schilder werd ingeschreven. Hij woonde er in een huis van van Gooien, tusschen van Gooien zelven, van wien hij weinig geleerd heeft, en den bouwmeester Claes Dirksz. Balckeneynde, met wiens oudste dochter, Adriana, hij 3 Juli 1650 getrouwd is.

P. DUPONT: Potloodstudie voor de gravure naar het schilderij van P. Potter.

Balckeneynde, die voor Frederik Hendrik aan Honsholredijk en het Oosteinde gebouwd had, zal hem bij Amalia van Solms hebben aanbevolen, voor wie hij in 1649 het beroemde stuk schilderde, dat thans in de Hermitage is. Het werd om een koe, die zich al te natuurlijk gedroeg, geweigerd, maar

[p. 6]

de betrekking tot het hof werd niet afgebroken. Althans Graaf Johan Maurits van Nassau, de Braziliaan, heeft nog later in betrekking tot Potter gestaan.

P. DUPONT: Krijtstudie voor de gravure naar het schilderij van P. Potter.

Graaf Maurits was sedert 1647 Gouverneur van Kleef, maar was in 1650 en 1651 veel in den Haag. In 1650 etste Potter voor hem een zeldzaam plaatje waarop een Braziliaansch aapje en een Braziliaansche plant, de Zabucaïa, zoo als er met groote letters op staat. Ja, zelfs te Kleef moet Potter geweest zijn, want de achtergrond van het portret van Dirk Tulp is een, klaarblijkelijk naar de natuur geschilderd, vergezicht over het Kleefsche land, met het slot dat zich tegen de lucht afteekent, en de stad aan den oever van den Rijn die in de diepte weg schuilt. Zou hij ook daar niet door Johan Maurits zijn gekomen?

Toch is hij niet in den Haag gebleven. In geldelijke zaken ging het hem daar niet al te best. Reeds 18 Juli 1649 leende hij (er staat enkel de Potter, maar men neemt aan dat het Paulus Potter was) van den advocaat Walbeek 100 Carolusguldens tegen 5%, waarvoor hij een schilderij als pand gaf en 25 Mei 1651 maken zij voor schepenen een accoord, waarbij binnen drie maanden kapitaal en interest zal betaald worden, en hij binnen een maand de verschoten onkosten en het verdiend salaris van zijn geldschieter met een schilderijtje zal voldoen. Of hij aan deze nieuwe verplichtingen voldaan heeft, en hoe, blijkt niet.

[p. t.o. 6]

PAULUS POTTER: SCHIMMEL ets, 1652. (Bartsch, 10).

[p. 7]

P. DUPONT: Potloodstudie voor de gravure naar het schilderij van P. Potter.

Volgens van Rheenen zou hij door Nicolaas Tulp zijn overgehaald naar Amsterdam te komen. ‘De heer Borgemeester Tulp, die dikwils in den Haag zynde, kennis aan onzen Paulus Potter gekregen had, wiens loflijk gedrag en konst hem zonderling behaagde, ziende dat hy niet naar waarde voor de zelve beloont wierd, lokte hem tot Amsterdam om voor hem te schilderen, met toezegging van zijn gunst: gelyk hij zig dan ook op den eersten van Bloeymaand 1652 t' Amsterdam met 'er woon begaf, en schilderde verscheyden,

[p. 8]

zoo groote als kleine konstukjes, voor gemelden Borgemeester Tulp, zoo dat die in zijn tijd wel 't meest van zijn konst bezat.’⁽¹⁾

In 1653 schilderde hij daar toen het levensgroot ruiterportret van diens zoon Dirk, een doek van 3.10 m. bij 2.74 m., een oppervlak dus van acht en een halven vierkanten meter; grooter dan zijn stier in het Mauritshuis en alleen overtroffen door zijn berenjacht te Amsterdam.

P. DUPONT; Potloodstudie voor de gravure naar het schilderij van P. Potter.

Het stuk is voluit gemerkt Paulus Potter F. 1653. Hij moet echter reeds in het vorig jaar met de voorbereiding van dit werk begonnen zijn, want de heer Dupont heeft er mij terecht opmerkzaam op gemaakt, dat het mooie etsje van 1652 van het donkere schimmeltje, Bartsch 10, geheel het kenmerk draagt van een voorstudie voor het paard waarop hij Tulp geschilderd heeft. Ik durf haast nog iets verder gaan en beweren dat het ditzelfde paard is, éen jaar jonger en met nog grijze manen en staart. Alle schimmels worden zwart geboren en bij sommigen worden manen en staart zeer spoedig wit. Op de

(1) Houbraken II, blz. 129.

[p. t.o. 8]

PAULUS POTTER: ENGELSCHE HIT (le Courtaud); ets, 1652. (Bartsch 11).

[p. 9]

schilderij is er in de manen nog een grijze vlok en bij zeer overeenkomende vormen laten ets en schilderij het zelfde witte kolletje op het voorhoofd zien. Alleen mist in de schilderij het paard de witte sok aan het linker achterbeen. Potter kan die hebben weggelaten omdat een lichte vlek hem daar niet paste. Wil men dat niet geloven dan zal men moeten aannemen dat hij voor de ets een paard uit dezelfde stoeterij, liefst van dezelfde ouders gebruikt heeft. Het zou wel wonderlijk zijn als hij dit bij toeval gevonden had.

Dit prentje behoort tot een serie van vijf zeer verschillende soorten van paarden, alle in 1652 geëtst, en daaronder is er een, B. 11, bekend als le Courtaud, een bontgevlekte Engelsche hit, die Potter ook reeds in 1649 geschilderd had in een klein paneeltje, thans te Schwerin. Zijn ets heeft hij niet naar die schilderij gemaakt, want daarop is dit hitje nog nauwelijks volwassen en gevuld van vormen en zijn manen en staart nog onafgesneden, terwijl het drie jaar later bijna schonkig is geworden. Toch laat de teekening der vlekken geen twijfel dat wij hetzelfde dier voor ons hebben en daar dit paardje nauwlijks Potter naar Amsterdam zal gevolgd zijn, meen ik te mogen besluiten dat deze ets nog vóor Mei in den Haag is ontstaan. De paarden-studies als voorbereiding voor het ruiterportret, zouden dus reeds in den Haag zijn begonnen. Geen voorstudie is er voor de beweging van het paard, die toch misschien niet overbodig geweest ware. Hij heeft zich gehouden aan den moeilijken stand, die toen, sedert Leonardo da Vinci, voor ruiterportretten gebruikelijk was. Het is niet eigenlijk een steigeiend paard, maar een paard dat de ruiter, volgens de hoogere rijschool, op de achterbeenen laat draaien.

Ik zou geneigd zijn de vraag te stellen of het niet soms Dirk Tulp was die Potter uit den Haag heeft laten overkomen. Vroeger heb ik mij de zaak zoo voorgesteld dat Potter, wegens zijn slechte gezondheid, Nicolaas Tulp zou geraadpleegd hebben en deze hem den raad zou hebben gegeven naar Amsterdam te komen, om daar beter in zijn onderhoud te kunnen voorzien. Dirk zou dan zijn vader ter wille zijn geweest door zulk een belangrijk werk te bestellen. En bepaald verwerpelijk is deze voorstelling der gebeurtenis nu zeker nog niet. Maar ik vraag mij toch af, of van Rheenen, die zooveel later de overlevering omtrent den eersten man van zijn moeder aan Houbraken mededeelde, hier niet een vergefelijke vergissing zou begaan hebben, wanneer hij den weinig bekenden Dirk Tulp met zijn beroemden vader zou verwisseld hebben.

Van een nadere betrekking tusschen Paulus Potter en Nicolaas Tulp blijkt overigens niets. Zelfs is er in de verzameling schilderijen van zijn schoonzoon Jan Six, die in 1702 in veiling kwam, geen enkel stuk van Potter, wat toch licht het geval zou zijn geweest, wanneer er veel van zijn kunst in

[p. 10]

den boedel van zijn schoonvader geweest ware. Een groote verzameling kunst van één meester, plotseling gevormd door een man op leeftijd met een beperkte woning, komt mij hoogst onwaarschijnlijk voor.

Jachten, honden, paarden, desnoods ook koeien, passen daarentegen uitnemend voor Dirk Tulp, die ze niet slechts in de stad maar ook op Tulp-en-Burgh kan geplaatst hebben. In zijn ruiterportret bezat hij in elk geval op één na het grootste stuk van den meester. Zou misschien ook de wolfshond van Potter thans te St. Petersburg, ongelukkig zonder jaartal, door Tulp in 1648 uit Moscou, waarheen hij zijn lateren schoonvader Dr Albert Coenraads Burgh op diens gezantschap vergezelde, zijn meegebracht? Zulke honden waren zeker toen in Holland zeldzaam genoeg.

Mijn vermoeden schijnt bevestigd te worden door een klein schilderijtje op de tentoonstelling van Frederik Muller en C^o ter eere van Rembrandt, n^o 105a, een Russische wolfshond, minder langharig dan de Peterburgsche en misschien dus niet geheel zuiver van ras, maar voluit gemerkt Paulus Potter f. 1653.

Is mijn meening juist, dan zal Dirk Tulp wel bijna alles bezeten hebben wat Potter in de beide laatste jaren van zijn werkzaam leven heeft geschilderd, een niet onbelangrijk deel van zijn levenswerk; maar wanneer die verzameling, waarvan Houbraken gewaagt, verstrooid is, blijkt nergens. Een veilingscatalogus waarin vele Potters voorkomen, vindt men hij Hoet niet, en ook Houbraken kent blijkbaar die verzameling niet meer als nog in wezen. Het ligt voor de hand dat zij hij Tulps dood, toen hij twee minderjarige dochtertjes achterliet, is verkocht.

Het ruiterportret kwam door zijn oudste dochter Esther Elisabeth, die met Mr. Jan van den Bembde trouwde, aan haar dochter Anna Elisabeth, die met Mr. Jan Six in 1728 gehuwd, het aan mijn voorouders bracht.

Die twee laatste jaren in Amsterdam zijn weer jaren van groote vruchtbaarheid. Er zijn wel niet zooveel reusachtige doeken als in 1649, maar behalve al de kleinere is toch van 1653 zeker nog éen groot doek, een jonge bijna levensgroote schimmel, het eerst vermeld in de veiling van 10 Mei 1756 als een levensgroot paard, in 1768 in de verzameling Winkler te Leipzig (5'5 × 6'11) sedert bij den heer Weber te Hamburg (1.55 × 1.99) door Zilcken geëtst voor de Zeitschrift für bildende Kunst 1892, blz. 260. Ook dit maakt meer den indruk van een paardenstudie dan van een schilderij. Behalve aan Tulp schijnt ook te Amsterdam het verkoopen niet zoo vlot te zijn gegaan. Een zekere Danneux kon tenminste in September 1652 een groot stuk van hem zoo het schijnt met paarden en koeien, bokken en schapen, boomen en planten, van vier bij drie en een half voet, waarover hij zoowat vijf maanden gewerkt zou hebben, krijgen voor 400 francs, omdat hij hoopte daardoor in

[p. t.o. 10]

Phot. Meisenbach Riffarth & C^o, Berlijn.
PAULUS POTTER: ENGELSCHE HIT: schilderij, 1649.
(Groothertogelijk Museum, Schwerin i/M)

[p. 11]

Zweden bekend te worden. Thans komen deze maten in het werk van Potter niet meer voor. De schilderij is dus verloren geraakt of afgesneden. In dit laatste geval zou het groote doek in het Louvre van 1652 misschien in aanmerking komen al ontbreken daar zoowel paarden als bokken.

Hoe dit zij en of het zijn levensomstandigheden zijn geweest of zijn gestel dat hem ten grave sleepte, hij stierf te Amsterdam 17 Januari 1654. Zijn portret, dat ook dit jaartal draagt, een van de zeldzame diep gevoelde werken van vander Helst, laat hem ons zien, reeds met de lijkkleur op de ingevallen trekken, die zoo wonderlijk afsteken tegen den weelderigen rossen haardos. Nog werkend zoolang het dag is, zit hij voor den ezel waarop een ledig doek staat te worden aangevangen. Het dochtertje dat hij naliet, overleefde hem niet lang. Zijn weduwe alleen hield zijn herinnering in eere en verhaalde aan haar zoon uit een later huwelijk van zijn ijver en zijn kortstondigen roem.

En zijn werken zijn blijven spreken.

Misschien is de kunst van Potter vroeger overschat, Thans wordt zij nauwlijks billijk beoordeeld. Onze tijd die in zake van kunst zoo dweept met al wat benadert en vaag is en ongeveer, mits de toon goed zij en de kleur waarde hebbe en in dit gestamel hartstocht te vermoeden zij of mystiek, heeft daarnaast niet de volle juiste waardeering voor de eerlijke oprechtheid, die ronduit spreekt omdat zij niets te verbergen heeft.

Potter is een gelijkmatige natuur, eerlijk en open, wars van conventie, een vriend van het licht dat overal schijnt: het bleeke morgenlicht van een helderen voorjaarsdag, dat tusschen de blauwige wilgen op het versche gras speelt of de zwoele ochtend van een heeten zomerdag, die de jongens der boerderij tot baden lokt; de warme namiddagzon die hoornen en weiden met licht overgiet, waar de sloot onder slaapt, landschap en vee weerspiegelend: soms ook het valsche licht van samentrekkende onweersbuien, dat zijn paarden of koeien hel uit laat staan tegen het wolkenfloers; maar altijd toch een tinteling van licht in zijn lucht en zijn weiden, op zijn hoornen en zijn vee.

Hij zoekt de natuur, maar het is niet de natuur der naturalisten van die dagen, Carravaggiesken en Rembrandtieken, waar het licht beperkt wordt door onzichtbare hindernissen, om op een enkel punt des te meer te schitteren; waar altijd een slagschaduw klaar ligt om op den voorgrond te vallen en daar een voorwerp of figuur tot repoussoir te verduisteren, terwijl het licht op spreekwoordelijke wijze op de hoofdfiguur valt.

Wanneer wij, terwijl onze hedendaagsche kunstenaars zich wel wachten volgens zulke voorschriften te werken, in oudere kunst deze gewilde toevalligheden zonder ergernis zien, dan is liet omdat een kunstenaar van zoo alles overheerschend scheppingsvermogen als Rembrandt ons meesleept en over

[p. 12]

weldigt, zoo goed als Michel Angelo ons tot bewondering dwingt voor zijn verwrongen figuren die zelfs nog nawerken bij een Millet en een Thijs Maris.

Van de tijdgenooten staan zeker zij het hoogst die zich niet mee hebben laten voeren, maar hun eigen persoonlijkheid hebben uitgesproken in hun kunst.

Niet dat Potter geen belangstelling zou gehad hebben voor de vraagstukken die de schilders van zijn tijd bezig hielden, maar het zijn weer vraagstukken van anderen aard. Een bont geteekend oppervlak, vlak te houden, zooals Paolo Veronese dat zoekt in een bont gestreepte mouw, Vermeer dat in zijn wit en zwart marmeren vloeren, de Hoogh in een latwerk, in witte en donker groene ruiten geschilderd, zoo meesterlijk uitvoert, zooals waarschijnlijk de perspectieven van Fabricius wel iets dergelijks zullen hebben vertoond, zooals Rembrandt zelf het in zijn geschilderden roerdomp en in zijn geëtste schelpje ook had aangeroerd en Potter het in zijn koebeesten en zijn hondjes, in zijn gevlekte hit en zijn appelschimmels en de panthers, die Marc de Bry naar hem etste, al spelend bereikt.

Potter heeft zijn bijzonderen aanleg, een schilder met de ziel van een graveur, want daar komt de opmerking van Fromentin op neer, een kunstenaar die in zijn zeer overlegde, wel doordachte gewrochten, waarin het toeval geen rol speelt, met wiskunstige zekerheid een warnet van lijnen zich laat ontwikkelen tot een schijnbaar eenvoudig en toch nergens eentoonig geheel. Zie hoe de wrongen zich teekenen in de vacht van zijn stier. Zie hoe in den wolfhond te Petersburg of de Spaansche hondjes der van Taacken (1652), dank zij een ministerieele wispelturigheid een paar jaar geleden voor een prijsje naar Amerika verdwenen, het haar is geschilderd. Het is waar het laatste is een leelijk schilderij, zonder samenhang en waar in den duisteren achtergrond die groote kater nauwlijks spreekt, maar de keffertjes met hun zijige witte haar, met licht bruine vlekken, en hun rood en zilveren passementwerken sieraden zijn prachtig. Spelend zijn haar voor haar door de witte en bruine partijen getrokken met een Jobsgeduld dat zich niet opdringt en een vastheid van hand die het een genot is te bewonderen, een zekerheid van bouw in het verloop der evenwijdige en zich kruisende trekken die men niet moe wordt te volgen.

In deze richting heeft hij niets merkwaardigers geleverd dan de manen, en de staart vooral, van den schimmel van Tulp. Naar het hoogste wat kunst kan geven moet men hem zeker niet vragen, maar zoolang er fijnproevers zijn, zullen zij genieten van een opzet die toelaat en een uitvoering die komt tot het uiterste van kunstvaardigheid, zonder ergens in matheid te vervallen, van een strakheid van lijn vol lenigheid, een lijnen gewar zonder verwarring. Is ieder haar getrokken met de zekerheid van een wiskundige, geteekend met

[p. t.o. 12]

PAULUS POTTER: WOLFSHOND.
(Keizerlijk Museum, Ermitage, Petersburg).

[p. 13]

de vastheid van het graafijzer, het is daarom niet minder gemodelleerd in de verf. Zelfs de groote vlakke partijen van den gedaalderden schimmel zijn eerst geteekend met toetsen die het haarverloop aangeven om dan met een breeden daskwast saamgedoezeld te worden tot een glad en glanzend en rondend geheel. Zoo bouwt hij ook zijn boomen op uit blaadjes van witte of lichtgroene verf als zeer kleine lichaampjes geboetseerd, waaraan hij dan de eenheid van massa geeft door een groen glacis, waardoor hij, bij alle uitvoerigheid toch de samenhang bewaart en een groen heeft verkregen dat na eeuwen nog de frischheid van het Hollandsche landschap met zijn lichtgroen loover en zijn nog groener gras weergeeft.

Niemand heeft als hij de stille vreedzame poëzie der uitgestrekte weiden van Delfland of Amstelland tot den grondtoon van zijn scheppingen gemaakt. Zijn kunst is niet hoogdravend. Waar hij tragisch wil worden als in zijn berenjacht van 1649, onder invloed van de wolvenjacht van Rubens door W. de Leeuw in prent gebracht, is hij buiten zijn sfeer. Hij is niet eens lyrisch. Hij is idyllisch, maar het is de echte onvervalschte landelijke idylle die hij geeft, onopgesmukt en natuurlijk, lieflijk mijmerend zonder vreemde droomerigheid, vredig als een lentemorgen of een zomeravondstond.

Hij teekende veel naar de natuur, wij weten het van zijn vrouw, maar ik zou geneigd zijn aan te nemen dat zelfs menige van zijn latere landschappen tegenover de natuur geschilderd waren. Zij hebben toch een eigenaardige fletsche matheid, meer in het geheel dan in de deelen, die vaak eigen is aan studies in de open lucht geschilderd en niet in het atelier nog eens herzien. Het is vooral de natuur die hij zoekt. Zoo goed als Rembrandt, zal ook hij zeker zijn kunst ‘navolging van natuur’ genoemd hebben, onbewust dat ook hij, zoo goed als ieder ander kunstenaar, niet navolgde maar herschiep. En, zooals Rembrandt trouwens, zelf ook, vereenvoudigt hij allengs zijn composities. Niets is daarvoor leerrijker dan zijn ets van 1643, de Koeherder, met zijn knap gebouwden groep van kundig samenstel, die hij in 1649 afsnijdt en omwerkt tot een veel eenvoudiger voorstelling.

Ook in zijn schilderkunst kan men dezelfde bedoeling waarnemen. Eerst de rijkere met opzettelijke groepeering; daarna óf enkele figuren óf een zoodanig verspreiden van de belangstelling over het geheele veld van zijn werk als de onopgesmukte natuur dat te zien geeft, eindelijk een vierkant op den voorgrond stellen van één enkel dier, zonder tweede plan, alleen met een verren achtergrond, iets wat ons eigenlijk geen schilderij lijkt.

Maar ik vraag mij af of, wanneer Potter tot zijn zeventigste jaar had kunnen werken, in plaats van nog geen dertig te worden, hij weer tot rijper samenstelling zou zijn gekomen, zooals het kleine stukje van den Hertog van Arenberg zou doen vermoeden, of dat wij thans een ongekunstelder schoon-

[p. 14]

heid zouden kennen, die ons nu niet is geopenbaard en waarvan wij de mogelijkheid alleen uit zijn latere werken kunnen gissen.

Jammer dat het ruiterportret van Tulp daarvan niet meer den juisten indruk geeft. Het heeft veel geleden. Jaren lang opgerold op zolder geborgen, wordt het doorsneden door verscheiden smalle beschadigde strooken, die met kwistige hand lang niet voortreffelijk zijn bijgeschilderd. Zeer zwaar is de lucht daardoor geworden, vooral de wolken links bovenaan, zeer is de kop gewijzigd, waarin neus en mond geheel misvormd zijn, de omtrek van den haardos niet deugt en de onderste krul zoo zwaar is aangedikt, dat men den indruk van een allongepruik krijgt. Zeer hinderlijk is van alle donkere vlekken in het paard vooral één bij de staart, waardoor de inplanting geheel bedorven is. Van alle andere grootere en kleinere overschilderingen is het maar beter te zwijgen.

Maar ook de plaatsing en de verlichting der schilderij zijn onvoldoende. Zij behoorde meer licht te hebben en liefst van links, zoo, dat men het kerktorentje kon onderscheiden dat weg schuilt tusschen de wazig blauwe bosschen en de jagers met hun hazewinden, die heel in de verte naar het slot terugkeeren; zoo dat het oog meer werd geboeid door de stad met zijn huizen en zijn kerk, door de rivier en door den ploeger op zijn akker; zoo dat de bloemen en planten op den voorgrond, klissen, weegbree, herderstasch en wat niet al, met zooveel liefde zoo uitvoerig geschilderd beter te zien waren. Een verlept, verflenst, gatig en half verdord blad onder aan een klis is alleen reeds een meesterstukje van schilderkunst. De witte staart rechts, zwakker verlicht, zou niet alleen spreken. Vooral zou ook het rijke en fijn gestemde kleurenspel van het roode zadel op den grijzen appelschimmel en van de witte manen en nog witter kanten manchetten tegen de gele tinten van den lederen kolder en de gestreepte zijden mouwen onder een helder licht heerlijk uitkomen. De plaat van Dupont, voor mij gegraveerd, niet in den handel,¹ hiernevens verkleind afgebeeld, waar veel in te zien is, wat men in de schilderij nauwlijks opmerkt, kan uit den aard der zaak de pracht van dit kleuraccoord niet geheel weergeven.

Ook in een ander opzicht kan de indruk niet volkomen juist zijn. Ik bedoel niet dat de beschadigingen zijn hersteld, dat het wapenbord en opschrift uit de xviii^e eeuw, zijn weggebleven - hierdoor wordt het geheel alleen gebaat al is misschien de stam van boven wat kaal geworden en kan het lint waaraan dan een eenvoudig wapenschild zou gehangen hebben, zooals Tulp dat toen voerde, wel oorspronkelijk zijn - maar ik heb het oog op iets anders. Die groote doeken van Potter zijn nog minder dan de schilderstukken voor

1 Alleen heb ik den kunstenaar eenige exemplaren gegeven met verlof die voor zijn rekening te verkoopen.

[p. 15]

P. DUPONT: Potlootstudie voor de gravure naar het schilderij van P. Potter.

[p. 17]

groote zalen bestemd. Het is niet de bedoeling ze van een afstand te zien. Indien Potter zelf dit werk op een negende had verkleind, hij zou zeker den zwaren eikenstam door een slankeren hebben vervangen en de spaarzame takken met de weinige bladeren, door meer gevulde loten en scheuten. Hij zou zelfs, waarschijnlijk de verhouding der figuur tot het geheele veld anders hebben opgevat. Om hem hierin te beoordeelen is iedere afbeelding onbruikbaar en moet men, even goed als voor de kleur, het werk zelf zien. Ziet men het met een oog, door de plaat voorbereid en geopend, dan geloof ik dat men ook zonder langdurige studie, nog heden zich rekenschap kan geven welk een belangrijke plaats in het werk van Potter dit ruiterportret eens moet hebben ingenomen. Niet boven zijn jeugdige idyllen, zijn echt Hollandsche landschappen zou ik het willen stellen, maar daar naast als een voorbode van epische breedvoerigheid aan hoogheid van opvatting gepaard, als een belofte van een toekomst die niet in vervulling heeft mogen gaan.

Wie zou als hij, de historieschilder van Willem III hebben kunnen worden en hoe veel belangrijker zou een ruiterportret van den Koning-stadhouder van zijn hand zijn geweest, dan dat van Dirk lulp.

In het algemeen heeft Dupont geen; moeite gehad om zich in het werk van Potter thuis te gevoelen. Ja, zoovele zijn de aanrakingspunten, zelfs in de compositie, lusschen hem en den schilder van het ruiterportret, dat men onwillekeurig aan eenigen invloed zou denken van deze prent op zijn werk, wist men niet dat de andere platen voorafgingen en ik daaruit tot deze keus kwam. Bij beiden zijn groote, uitvoerig behandelde planten op den voorgrond, dan een groot paard met krullende witte manen en staart, geen tweede plan, maar een achtergrond die order den buik van het zware dier door een uiterst uitvoerig vergezicht laat zien met water, dat het licht der lucht weerkaatst, een werk dat door zijn teerheid de massa van het gevaarte op den voorgrond nog meer doet uitkomen.

En wie weet of wij hier niet een van die vele, meest onnaspeurlijke invloeden kunnen aanwijzen die de ontwikkeling van een kunstenaar onbewust bepalen. Dupont herinnert zich dat ik indertijd de leerlingen der Akademie met dit schilderij voor oogen gewezen heb op Potters aanleg als graveur, die er uit spreekt. Het was hem bij gebleven juist omdat hij toen nog niet had begrepen welk verband men kan zoeken tusschen dezen geschilderden staart en burijnwerk. Maar is het nu te gewaagd te veronderstellen dat de indruk dien hij toen van dit werk heelt ontvangen, onbewust heeft nagewerkt en wij aldus nevens anderen, onder de geestelijke voorouders van Dupont ook moeten noemen den te jong gestorven schilder, die dus niet alleen etste en schilderde, maar ook componeerde als een graveur, Paulus Potter.

J. Six.

Amsterdam, 1906.